КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
146. А. Глебаў. Новыя далягляды. 1953. ДММ БССР прыбраная ва ўпрыгожанае беларускай вышыўкай адзенне, нагадвае сотпі і тысячы такіх жа квітнеючых і шчаслівых прадстаўніц беларускага народа, якіх мы бачым у шарэнгах дэманстрацый, на фізкультурных парадах, у харавых і танцавалыіых ансамблях... Вольныя, свабодныя яе рухі: пругка нясуць корпус моцныя ногі, якія лаканічна абмаляваны складкамі цяжкай сукенкі, адна рука з вяпком працягнута наперад, другая, са снапом, адведзена назад. Ва ўсім яе абліччы, у тым, з якой урачыстасцю трымае жанчына высокі сноп спелага збожжа — каштоўны плён роднай зямлі і народнай працы, нібы адраджаюцца сапраўды жыццёвыя асновы аднаго з вобразаў старадаўніх беларускіх легепд — вобраза радаснай багіні лета і ўраджаю... Але, можа, самае важнае ў гэтым класічна велічным алегарычным вобразе тое, што ён не запазычаны з класікі, а саткапы з жывых уражанняў нашай рэчаіснасці, што ён належыць нашаму часу, роднай скульптару Беларусі і поўны непаўторнай своеасаблівасці» 37. Так хораша сказана аб гэтым у кнізе вядомага маскоўскага мастацтвазнаўцы, прысвечанай творчасці А. Бембеля. Прынята думаць, што рэалістычпы сімвал, алегорыя як форма мастацкага абагульнення найболып дарэчы ў звяртанні да мінулага, да гісторыі, што выкарыстанне яго ў сучаснай тэме мала перспектыўнае. Вядома, пошукі характару і меры сімвалічнага абагульнення ў дачыненні да сучаснай тэмы ўтойваюць у сабе шмат складанага, што патрабуе ад мастака багатай фантазіі і гранічнай сабранасці думкі. Але мастаку, які адважыўся на смелы пошук, такі шлях дае магчымасць у адзіным творы выказаць меркаванне аб сваім часе, даць сканцэнтраваны ідэал ге- 37 Орлова М. А. Лндрей Онуфрневнч Бембель. С. 47. 147. А. Глебаў. Ф. Скарына. 1954. ДММ БССР роя-сучасніка. Іменпа гэта ўдалося зрабіць, па пашу думку, Бембелю. I зрабіць вельмі пераканаўча. Каштоўнасць пачынанняў беларускіх скульптараў у галіне манументальнай скульптуры ў 50-х гадах, на нашу думку, не абмяжоўваецца толькі яе асноўным зместам — раскрываць веліч рэвалюцыйных ідэй і грандыёзны размах сацыялістычнага будаўніцтва. У працэсе работы над помнікамі канкрэтным гістарычным асобам скульптуры абавязкова павінны былі прайсці стадыю зразумення вобраза праз станковыя скульптуры, у прыватнасці праз партрэт (аб’ёмны або барэльефны). Мы маем пямала прыкладаў таго, як скульптар, распрацоўваючы манументальны вобраз той або іншай гістарычнай асобы, грунтуючыся на наяўным матэрыяле, даносіць да гледача спачатку іменна ў станковым выкананпі самыя тонкія і характэрныя рысы чалавека, з якога ён лепіць скульптуру, каб потым ад прыватнага шукаць шляхі да зразумення агульнага, ад капкрэт■ нага аблічча — да абагульненага вобраза. Часта станковы варыянт так глыбока і дакладна раскрывае сутнасць партрэтавапага, што з дапаможнага падрыхтоўчага матэрыялу ён вырастае ў самастойны твор. Асабліва плённай у гэтым плане была дзейнасць А. Бембеля ў распрацоўцы ленінскай тэмы. Яшчэ ў самым пачатку творчасці мастак пільна вывучае велізарную мастацкую спадчыну, звязаную з вобразам правадыра, імкнецца да свайго незалежна ад шматлікіх прыкладаў вытлумачэння вобраза. Але калі першыя вопыты ў асваенні ленінскай тэмы ў многім яшчэ недасканалыя, умоўна-схематычныя, то работы наступных, пасляваенных гадоў — фігура У. I. Леніна для Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі імя У. I. Лепіна ў Мінску, кампазіцыя «Лепін-правадыр» — гэта ўжо творы сталага майстра, які ўпэўнена і дакладна вырашае самыя складаныя задачы. Асобнае месца належыць кампазіцыі «Ленін-правадыр». Гэты манументалізаваны, прасякнуты яркай і выразнай ідэяй вобраз правадыра на доўгія гады застаўся вызначальным у пошуках самога скульптара, меў даволі прыкметны ўплыў на наступнае развіццё ленінскай тэмы ў беларускай скульптуры. Пераканаўчасць кампазіцыі дасягаецца жыццёва-тыповай сітуацыяй сюжэта: Ленін — прамоўца, правадыр велізарных народных мас, Ленін, які «кідае ў прыціхлы натоўп, у прагпыя вочы людзей, якія згаладаліся па праўдзе, дакладныя, выразныя словы» (М. Горкі). Цікава, што ў адной з апошніх работ Бембеля на ленінскую тэму (мадэль помніка Леніну для Салігорска) скульптар захоўвае ў асноўным тую ж ідэю, прадпрыняўшы, аднак, энергічныя спробы знайсці новыя грані ў бясконца складанай і шматграннай натуры правады- 148. Л. Роберман. Народны паэт Беларусі Янка Купала. 1954 149. М. Роберман. Народны артыст БССР Р. Шырма. 1952 ра. Вырашаны вобраз будзе на болып высокім і змястоўным мастацкім узроўні. Духоўная насычанасць, высокі інтэлектуалізм вобраза — праграма помніка, у тоіі жа час гэта і вяртанне болып каштоўных і добрых традыцый у распрацоўцы савецкай Ленініяны — традыцый Андрэева, Шадра, Манізера. Творчасць А. Глебава, скульптара розпабаковага таленту, займае значнае месца ў беларускай пластыцы пасляваенных гадоў. Найбольш завершанымі работамі гэтага перыяду варта лічыць сядзячую фігуру Я. Купалы, партрэт народнага артыста БССР У. I. Уладамірскага (абодва 1949 г.), партрэт мастака У. Кудрэвіча (1950) і інш. У іх звяртае ўвагу перш за ўсё імкненне да перадачы нацыянальнага характару — прабле- ма, якая хвалявала мастака на працягу ўсёй яго творчасці. Таму разам з адчуваннем духоўнага свету, складапых унутраных перажыванняў свайго сучасніка глядач адчувае і нацыянальную своеасаблівасць кожнага з вобразаў, тыповае, агульнае, што характэрна для прадстаўнікоў беларускай нацыі. Але скульптар ніколі 150. А. Заспіцкі. Цётка (Алаіза Пашкевіч). 1957 не робіць спроб падкрэсліць чыста знешнія нацыянальныя рысы ў абліччы сваіх герояў — ён бачыць глыбей і больш вытанчана, шукае праяўлепні нацыянальнага ў самім характары партрэтаванага, яго духоўным складзе. Найбольш выразна гэта асаблівасць Глебава-скульптара праявілася ў рабоце над вобразам Я. Купалы, які ўяўляе сабой канцэнтрацыю лепшых якасцей і ўласцівасцей характару паэта. Душэўная шчодрасць і цеплыня, сціпласць і прастата злучаны тут з уласцівым для беларусаў пачуццём годнасці, стрыманасцю пачуццяў і настрою. Засяроджанасць, спакойны роздум народнага паэта падкрэслены скульптарам не выпадкова, а лагічна абгрунтаваны духоўнай блізкасцю Я. Купалы да свайго народа, абагульнепасцю яго характару. Гэтымі ж якасцямі надзелены і шматлікія, глыбокія па змесце гістарычныя вобразы, лепшымі з якіх з’яўляецца кампазіцыя «Францыск Скарыпа» (1954). Пасляваенныя часы сталі пачаткам творчасці скульптараў сярэдняга пакалення: С. Селіханава, А. Заспіцкага, Л. Робермана, В. Палійчука, П. Белавусава і некаторых іншых, менш вядомых беларускіх мастакоў. Ужо тады выразна праявілася своеасаблівасць кожнага з іх, хоць у аспоўпым творчасць гэтых мастакоў знаходзіцца ў межах мастацкіх напрамкаў 50-х гадоў. Крыху сухаватае і рацыянальнае, з выразнай арыентацыяй на сучасную тэматыку мастацтва С. Селіханава не змяшчае ў сабе прыкладаў арыгінальнай творчасці, хоць і не пазбаўлена ў асобных выпадках сапраўдных удач. Найбольш цікавай уяўляецца серыя партрэтаў прадстаўпікоў мастацкай інтэлігепцыі КНР, якая з’явілася выпікам паездкі скулыттара ў гэтукраіну ў 1956 г. Тэмпераментная эцюдная лепка партрэтаў, якая захоўвае жывую непасрэднасць і свежасць першага ўражашія ад патуры, з’яўляецца харак- тэрнай рысай усёй серыі. Найболып ярка гэтыя якасці ўвасобіліся ў партрэце славутага кітайскага мастака Цы Бай-шы. Скульптару ўдалося ўвасобіць непаўторныя індывідуаль- 151. В. Палійчук. Паранены. 1953. ДММ БССР ныя рысы надзвычай каларытнага і самабытнага мастака, які карыстаўся «ўсеагульнай любоўю і папулярнасцю ў народзе», падкрэсліць характэрную своеасаблівасць аблічча партрэтаванага. Цікава, што скулыітар, дапрацоўваючы пазней партрэты кітайскай серыі для пераводу іх у матэрыял, палічыў магчымым «пе кранацца» партрэта Цы Бай-піы, які і ў бронзавым адліве захоўваў све- жасць і непасрэднасць натурнага эцюда. Шмат вартасцей маюць гістарычныя кампазіцыі А. Заспіцкага, скульптара з арыгінальным пластычным мысленнем, аўтара шырока вядомага «Партрэта А. Міцкевіча» (1955); некаторыя творы П. Белавусава, лепшае з якіх з’яўляецца «Варатар» (1957); В. Палійчука «Паранены» (1953) —твор, у якім дасканала і пластычна прыгожа раскрываецца тэма Вялікай Айчыннай вайны. 152. С. Селіханаў. Вызваленне. 1948 153. С. Селіханаў. Врыгадзір шахтапраходчыкаў I. I. Пракудзін. 1960. ДММ БССР Менавіта творчасць гэтых аўтараў з’явілася тым мосцікам, праз які беларуская скульптура крочыла да свайго росквіту ў наступныя, 60— 70-я гады. * * * ■ М а н у м е іі т а л ь н а е м ас т а ц т в а першага пасляваенпага дзесяцігоддзя вырашала комплекс задач, якіх патрабаваў час, працягваючы лепшыя традыцыі, што былі набыты ім у ажыццяўленні ленінскага плана манументальнай прапаганды ў даваенныя гады. Важнейшай тэмай сталі бяспрыкладны гераізм і ўздым народнага духу ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Помнікі, прысвечаныя тым падзеям, курганы Славы, брацкія пахаванні, помнікі воінам, партызанам, падпольшчыкам, адважным піянерам і камсамольцам стаяць амаль ва ўсіх паселепых пупктах, адыгрываючы вялікую ролю ў патрыятычным і эстэтычпым выхаванпі маладога пакалення. Думка аб неабходнасці ўвекавечыць подзвіг савецкіх людзей у барацьбе супраць фашызму нарадзілася сярод беларускіх мастакоў у першыя месяцы вайны, практычна адразу, як сталі вядомы факты масавага гераізму воінаў Чырвонай Арміі і мірнага насельніцтва. Гэта тэма абмяркоўвалася на пашыраным пасяджэнні праўлення Саюза архітэктараў Беларусі ў красавіку 1942 г., дзе спецыяльна падкрэслівалася пеабходнасць удзелу ў гэтай справе мастакоў-манументалістаў. У гады вайны быў праведзены mopar конкурсаў па праектаванне помнікаў-партрэтаў і помнікаў-манументаў. Сярод актыўных удзельнікаў гэтых копкурсаў былі архітэктар Г. Заборскі, скульптары А. Глебаў, А. Бембель, М. Керзін, А. Грубэ. I хаця яны не былі ажыццёўлены, але пошук мастацкай цэласнасці, імкнепне да эстэтычнага ўдаскапалеішя формы, характэрныя для іх, былі выкарыстаны ў творчасці пазнейшага часу. Архітэктурная форма ў гэтых праектах адыгрывала вядучую ролю. У праекце манумента «ІТерамога» (1942) Г. Заборскага абеліск, што звужаецца да верху, дапоўнены рэльефамі і тэкстамі і размешчанай унізе скульптурай.