КНІГІ ОНЛАЙН
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 1: Ад старажытных часоў да другой паловы XVI ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 2: Другая палова XVI—канец XVIII ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 3: Канец XVIII — пач. XX ст.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 4: 1917—1941 гг.
Гісторыя беларускага мастацтва
Т. 6: 1960-я — сярэдзіна 1980-х гг.
СКУЛЫІТУРА Велізарпы запас уражанпяў, вялікі асабісты вопыт і багацце мастацка-дакументальнага матэрыялу, набыты беларускімі мастакамі ў гады Вялікай Айчыннай вайпы, прадвызначылі на доўгія гады тэму вайпы і партызанскага руху як адпу з галоўных у беларускім мастацтве пасляваеннага перыядуДзейнасць беларускіх скульптараў першых пасляваеппых гадоў характарызуецца актыўным зваротам да гераічпай тэмы — асаблівасць, уласцівая савецкай скульптуры ў цэлым. Па меры таго, як усё далей адыходзілі дні гераічнай эпапеі Вялікай Айчыннай вайпы, узрастала імкнепне мастакоў глыбока асэнсаваць гістарычны подзвіг народа. I зноў жанр партрэта прыцягваў асаблівую ўвагу скульптараў: яшчэ былі свежыя ў памяці яркія вобразы мужпых абаропцаў Радзімы. Тут выразна прасочваецца сувязь з творчасцю партрэтыстаў ваеннага часу. У пасляваенны перыяд мастакі ўзнаўляюць маральнае аблічча савецкіх воінаў, ужо глыбока ўсведамляючы прыроду іх гераізму. У Беларусі працягваюць працаваць атрымаўшыя заслужаную вядомасць у гады вайны скульптары 3. Азгур, А. Бембель, М. Керзін, 130. М. Керзін. Народны артыст ВССР Г. Ю. Грыгоніс. 1951. ДММ БССР А. Глебаў, А. Грубэ (апошні застаўся ў калектыве маскоўскіх мастакоў). Цэнтральнай фігурай у беларускай пасляваеннай пластыцы безумоўна з’яўляецца 3. Азгур. Ён адначасова працуе над некалькімі творамі, то пакідаючы, то вяртаючыся да іх, стварае варыянты, спрабуе ў розных матэрыялах, шукае новыя кампазіцыйныя рашэнні. Аднак з найболыпай сілай разнастайнасць інтарэсаў скульптара праявілася ў выбары тэм. Працуючы над партрэтамі воінскага цыкла («Генерал-палкоўнік П. I. Батаў», «Партызан В. I. Талаш» — абодва 1947 г.), 3. Азгур працягвае пачатую яшчэ ў гады вайны серыю партрэтаў рускіх палкаводцаў: II. I. Баграціёна (1946), М. Б. Барклая дэ Толі (1947). У той жа час скульптар выконвае першыя партрэты задуманых ім цыклаў: на гісторыка-рэвалюцыйную тэму (партрэты Ф. Э. Дзяржынскага, Я. М. Свярдлова, М. I. Калініна — усе 1947 г.), партрэты Герояў Сацыялістычнай працы (Е. А. Кухаравай, Т. I. ІІІкурко — абодва 1948 г., Е. П. Ляснічай — 1949 і ініп.) і, нарэшце, працуе над адной з самых вялікіх серый, якая налічвае дзесяткі партрэтаў прадстаўнікоў культуры мінулага (Ф. Скарыны, А. Пашкевіч — абодва 1947 г., Я. Коласа, 1949) і дзеячаў культуры і мастацтва Савецкай Беларусі (К. Крапівы, С. I. Селіханава. У. I. Дзядзюшкі — усе1949г.) і інш. У пачатку 50-х гадоў 3. Азгур адгукаецца на адну з самых надзённых тэм сучаснасці — барацьбы за мір. Цыкл партрэтаў кіраўнікоў камуністычных і рабочых партый — Хо Шы Міна, II. Тальяці, М. Тарэза. Д. Ібаруры, Кім Ір Сена (усе 1950 г.), В. Піка (1951) —з’явіўся значным укладам у справу збліжэння і дружбы народаў. Працягваючы цыкл партрэтаў герояў Вялікай Айчыннай вайны, дапаўпяючы яго новымі работамі, 3. Азгур пе здраджвае «сваёй» ідэйнай капцэпцыі — па-ранейшаму зме- стам яго партрэтаў застаюцца простыя чалавечыя пачуцці і перажыванні людзей ваеннага часу. Як і раней, у партрэтах, створаных 3. Азгурам у першыя пасляваенныя гады, мы не знаходзім адлюстравання ні асаблівай ваеннай доблесці, ні ваяўнічасці. Вобразы такія ж канкрэтныя і строга індывідуальныя. Аднак цяпер у мастака з’явілася магчымасць больш стараннай і паглыбленай рас- 131. 3. Азгур. У. I. Ленін. 1953—1954 працоўкі вобразаў. Характар савецкага чалавека, які перажыў вайну і перамог у ёй, павінен быць раскрыт значна шырэй, болып шматгранна і багата. Працуючы, як і раней, многа і плённа, працягваючы галерэю партрэтаў вядомых герояў, 3. Азгур знаходзіў тое агульнае, галоўнае, што, на яго думку, характарызавала са- 132. 3. Азгур. Ф. Э. Дзяржынскі. 1953 вецкага чалавека. У статуарных партрэтах двойчы Героя Савецкага Саюза Маршала Савецкага Саюза К. К. Ракасоўскага (1948), Героя Савецкага Саюза партызана Канстанціна Заслонава (1947), у бюстах двойчы Героя Савецкага Саюза генерал-палкоўніка П. I. Батава (1947), партызана дзеда Талаша (1947—1955), Героя Савецкага Саюза У. Е. Лабапка (1951) і ў лепшых сваіх работах, якія завяршаюць цыкл партрэтаў герояў Вялікай Айчыннай вайны,— партрэтах генерал-палкоўніка Н. Я. Чыбісава (1954—1957) і Героя Савецкага Саюза рэвалюцыянеркі-падпольшчыцы Веры Харужай (1960) скульптар бачыць прыклад высокага служэпня Радзіме, дасканаласці асобы савецкага чалавека. У пасляваепныя гады 3. Азгур выступіў і як вялікі майстар гістарычнага партрэта. Метад работы над гістарычнай асобай пазбаўляе мастака магчымасці непасрэдна, «з вока на вока» даследаваць мадэль, ён вымушаны задавалыіяцца іканаграфічным матэрыялам. Тут рашучую ролю закліканы адыграць багатае ўяўленне мастака, яго здолыіасць да абстрагавання, яго інтэлектуалыіыя і эмацыяпалыіыя магчымасці. Што датычыць 3. Азгура, то лепшымі партрэтамі, створанымі на працягу амаль усяго пасляваеннага перыяду, былі тыя, у аснове якіх ляжаў іканаграфічны матэрыял. У партрэтах дзеячаў беларускай дэмакратычнай літаратуры Алаізы Пашкевіч (1947) і Францішка Багушэвіча (1959) грамадзянскасць і стойкасць спалучаюцца з прастатой і чалавечпасцто сапраўды народных вобразаў. Асабліва ўдалым уяўляецца партрэт Алаізы Пашкевіч. Скульптар пібы ўводзіць гледача ў грозную перадрэвалюцыйпую атмасферу. У гордым, пратэстуючым абліччы рэвалюцыянеркі ўгадваюцца пачуцці і думкі, якія хвалявалі розум цэлага пакалеішя беларускай дэмакратычпай інтэлігенцыі таго часу. Аднак скульптар, ствараючы строгі, упутрапа цэласны вобраз палымянай абаронцы абяздоленага беларускага народа, не схільны трактаваць яго аскетычным, сухім. Алаіза Пашкевіч — паэтэса, і гэта відаць не толькі па элегантнай паставе маладой жанчыны. Увесь дэкаратыўны лад па-майстэрску апрацаванага адзення, формы прычоскі, мякка мадэліраванага прыгожага твару — усё заклікана падкрэсліць мяккасць і паэтычнасць 133. 3. Азгур. М. П. Мусаргскі. 1953—1954 яе натуры. У гордай постаці Алаізы Пашкевіч, у яе гнеўным, «выкрываючым» твары — увасабленне годнасці, свабодалюбства, нацыянальнай гордасці народа, прадстаўніком якога яна з’яўляецца. Здольнасць 3. Азгура «насычаць гістарычны партрэт мноствам канкрэтных, сацыялыіых, нацыянальпых і непаўторна-асабістых чалавечых рыс служыць выяўленню ўнутранай духоўнай актыўнасці героя» 33. Гэта адносіцца не толькі да партрэтаў суайчыннікаў, але і да выдатных дзеячаў культуры іншых народаў. У выкананым у 1953 г. партрэце Лу Сіня скульптар стварыў натхнёны вобраз вялікага дзеяча кітайскай культуры, адзначаны высокай інтэлектуальнасцю, шчодрасцю пачуццяў. Выразная і цэласная кампазіцыя паўфігуры з удала знойдзеным характэрным становішчам рук, дакладная і тонкая апрацоўка мармуру, якая падкрэслівае высакародныя ўласцівасці матэрыялу, адпавядаюць зместу вобраза — вытанчапага і па-свойму прыгожага. Прыкладам тонкага разумення зместу вобраза гістарычпай асобы, падначалення гэтай задачы ўсіх выяўленчых сродкаў аж да выбару матэрыялу можа служыць адзін з лепшых у творчасці 3. Азгура партрэтаў—«Рабіндранат Тагор» (1956). Мгюгія мастацкія вартасці, уласцівыя партрэту Лу Сіня, захаваны скульптарам і тут, аднак партрэт Тагора адзначаны болып глыбокімі пошукамі, большай пластычнай разнастайнасцю. Ён трактаваны буйнымі масамі, і іх сувязь у прасторы надае кампазіцыі ўражапне маналітнасці. Калі параўнаць гіпсавы варыянт з закончаньтм, то адразу становіцца зразумелым увесь складаны шлях мастака ад задумы да завяршэння ў матэрыяле. 33 Орлова М. А. ТТскусство Советской Белорусснн. С. 217. «Я збіраў іканаграфічны матэрыял і доўга шукаў кампазіцыю скульптуры. Стварыць толькі вобраз паэта-лірыка мне ўяўлялася недастатковым — бо Тагор быў вялікім мысліцелем. А калі зрабіць вобраз толькі мысліцеля... то ён не будзе падобны на Тагора, таму што нагадае Майсея або іншага біблейскага старца. У гіпсе гэта біблейская выява засталася, а вось з граніту яна знікла і дасягнуць гэтага ўдалося не расфарбоўкай граніту, а шліфоўкай матэрыялу. Ужываючы розныя прынцыпы адколвання каменю, я дабіўся таго, што атрымаўся іменна Tarop, a не біблейскі старац. Мне ўдалося, відаць, атрымаць з граніту габра ўсё, іпто ён можа даць. У працэсе работы я пераканаўся, што габра дае да сямі разнавіднасцей па ўспрыняццю — ад 134. А. Глебаў. Народны артыст БССР У. I. Уладамірскі. 1949. ДММ БССР чыста белага колеру да чорнага, накшталт таго, як у алоўку, якім карыстаюцца для малюнка, мы знаходзім мноства адценняў — ад самага светлага да самага цёмнага» 34. У гіпсавым варыянце скульптар вельмі ўпэўнена і дакладна знаходзіць аснову вобраза, яго асноўны характар. Аднак двухсэнсавасць уражашія ад партрэта, аб якой гаварыў скулыітар, не задавальняе яго,— яму пе патрэбны біблейскі старац і Тагор у адным абліччы. Пераводзячы партрэт у камень, скулыітар разлічваў выкарыстаць здольнасць гэтага матэрыялу, узбагаціць палітру мастацкіх сродкаў, дапоўніць і падкрэсліць тое, што толькі было намечана ў гіпсе, і, як разлічваў мастак, адцяніць дзякуючы каляровым уласцівасцям граніту нацыянальную своеасаблівасць «вялікага індыйца». Дабіўшыся большай выразнасці твару, перададзенага ў абагульненых і завершаных формах, скулыггар кантрастна з ім энергічна і экспрэсіўна трактуе валасы і бараду, якія плаўна акаймоўваюць смуглы твар. Гэта значна ажыўляе партрэт, падкрэслівае яго высакароднасць, адухоўленасць і спакойную веліч пісьменніка. Ярка і важка праявілася творчасць А. Бембеля ў пасляваенныя гады. Ён працуе над афармленнем новых і адноўленых будынкаў (ляпны арнамент у глядзельнай зале Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага тэатра оперы і балета, рад барэльефаў для Беларускага драматычнага тэатра імя Я. Купалы, партрэт У. I. Леніна для будынка ЦК КПБ). Звяртаецца да станковай сюжэтнай кампазіцыі «За Савецкую Радзіму», да ленінскай тэмы, да вобраза сучасніка. Найбольш яркім творам А. Бембеля першых пасляваенных гадоў безумоўна з’яўляецца партрэт Героя Савецкага Саюза А. Матросава. Зна- 34 Азгур 3. I. To, что поміштся... М., 1969. С. 215. 135. 3. Азгур. Стахор Мітковіч. 1955. ДММ БССР мяпалыіа, што партрэт створаны іменна пасля вялікай перамогі, калі высакародны вобраз савецкага воіна яшчэ болып выразна адбіўся ў свядомасці народа, выклікаючы пачуццё захаплення і прызнання. Ёсць нешта хвалюючае ў горда ўскінутай галаве, у суровым гнеўным позірку юнака, які адважыўся на самую высакародную ахвяру — аддаць жыццё за Радзіму. Гэта самаадданая, амаль фізічна адчувальная рашучасць героя, які на імгненне замёр ад думкі, што востра і выразна пранізала яго свядомасць, успрымаецца як найвышэйшае праяўлешіе маральнай прыгажосці, высокага разумення свайго абавязку.