Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Раздзел IV. Беларусізацыя і яеўплыў на культурнае развіццё
4.1. Сутнасць палітыкі беларусізацыі і ўдзел дзяржавы ў яе правядзенні
ГІрактычны вопыт усё больш пераканаўча сведчыў, што паспяхова развязаць надзвычай складаную праблему арганізацыі нацыянальнага жыцця беларускага народа паводле яго ўласных традыцый можна толькі пры ўмовах. калі гэтаму будзе нададзены мэтанакіраваны характар, калі яна стане самастойным кампанентам дзяржаўнай палітыкі. Асабліва выразна пачало гэта ўсведамляцца пасля вяртання ўвесну 1924 г. Беларусі Віцебскай і Магілёўскай губерняў, перададзеных па волі партыйнага Цэнтра ў Крамлі пяць гадоў таму назад Расійскай Федэрацыі. На працягу гэтых гадоў культурнае жыццё насельніцтва тых губерняў будавалася практычна паводле рускага ўзору.
Улічваючы звязанае з гэтым ускладненне задач і адсюль вострую неабходнасць тэрміновага надання палітыцы нацыянальнага адраджэння беларускага народа дзяржаўнага характару, другая сесія ЦВК БССР (ліпень 1924 г.) афіцыйна аб'явіла аб пераходзе да беларусізацыі, прьіняўшьі спецыяльную пастанову "Аб практычных мерапрыемствах па правядзенні нацыянальнай палітыкі". У шырокім сэнсе пад беларусізацыяй разумелася: арганізацыя школ, вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў на беларускай мове, развіццё беларускай літаратуры, выданне беларускіх кніг, навукова-даследчая праца па ўсебаковым вывучэнні Беларусі; вылучэнне беларусаў на кіраўнічую партыйную, савецкую, прафсаюзную і грамадскую працу; перавод на беларускую мову службовага справаводства дзяржаўнага, партыйнага, прафсаюзнага, кааператыўнага апаратаў і частак Чырвонай Арміі. што дьіслакаваліся на тэрыторыі рэспублікі.
Выбраны маладой беларускай дзяржавай шлях не быў чымсьці зусім новым, невядомым для іншых рэспублік СССР. Наадварот, у многіх з іх палітыцы нацыянальнага адраджэння надалі статус дзяржаўнай значна раней, чым на Беларусі. У гэтай лёсавызначальнай справе намнога ўперад за яе выйшла суседняя Украіна. Украінізацыю выхаваўчых і навучальных устаноў тут ужо распачалі ў 1917 г. У 1920 і. Украіна афіцыйна абвясціла пра роўнасць украінскай і рускай моваў. Сапраўдны ж пералом ва ўкраінізацыі сферы адукацыі адбыўся ў лістападзе 1922 г., калі прынялі Кодэкс законаў аб народнай асвеце УССР. У адпаведнасці з ім украінскай мове, як мове большасці насельніцтва рэспублікі, надавалася агульнадзяржаўнае значэнне, таму яе выкладанне станавілася абавязковым правілам для ўсіх навучальнавыхаваўчых устаноў. Дэкрэтам Савета Народных Камісараў УССР ад 27 ліпеня 1923 г. "Аб мерапрыемствах па ўкраінізацыі навучальна-выхаваўчых і культурна-асветных устаноў" прадугледжвалася ўжо да 1 жніўня наступнага года закончыць перавод такіх устаноў сацыяльнага выхавання на ўкраінскую мову. Нс выключана, што прыклад Украіны падштурхнуў і палітычных дзеячоў Беларусі больш рашуча, без прамаруджвання заняцца нялёгкай, але вельмі пачэснай справай свайго нацыянальнага адраджэння. Гэтым жа 45
дзеячам магло быць вядома, што і Грузія ў 1922 г. абвясціла сваю мову дзяржаўнай.
Цэнтральнае месца ў мерапрыемствах, што праводзіліся ў парадку ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі, займала павышэнне сацыяльнай ролі беларускай мовы. I гэта была зусім правільная пазіцыя ЦВК БССР, бо ў рэспубліцы, дзе на карэннае насельніцтва даводзілася 80% усіх жыхароў, яго мова выконвала вельмі мізэрны аб'ём сацыяльных функцый. Як і ў дарэвалюцыйны час, яны ўскладаліся на рускую мову. He знаходзілася таксама адпаведнага месца ў гарамадскім жыцці і для вьікарыстання яўрэйскай і польскай моў, хаця носьбітаў іх мелася нямала на Беларусі. Каб пакласці канец такой несправядлівасці, было афіцыйна заяўлена, што на тэрыторыі БССР прызнаюцца раўнапраўнымі мовы беларуская, руская. яўрэйская і польская. 1 першым дзяржаўным актам, які быў складзены на пералічаных чатырох мовах, з'явілася прынятая 25 ліпеня 1924 г. пастанова ЦВК і СНК БССР "Аб землебудаўніцтве працоўных жыдоў" (тагачасная афіцыйная назва яўрэяў). ІІраўда, у "Собраннн узаконеннй н распоряженлй рабоче-крестьянского правнтельства Белорусской Соцлаллстлческой Советской Республлкл" яе надрукавалі толькі 24 снежня таго года. Выдалі ж гэтую пастанову на ўсіх чатырох асноўных мясцовых мовах толькі з прычыны яе важнасці.
Прызнаючы раўнапраўнымі беларускую, рускую, яўрэйскую і польскую мовьі, згаданая вышэй другая сесія ЦВК БССР налічыла натрэбным паставіцца да дадзенай праблемы такім чынам: "3 прычыньі значнай перавагі ў БССР насельніцтва беларускай нацыянальнасці, беларуская мова выбіраецца, як мова пераважная для зносін паміж дзяржаўнымі, прафесійнымі і грамадскімі ўстановамі і арганізацыямі". Мовай зносін органаў БССР з органамі СССР і саюзных рэспублік прызнавалася руская.
Паколькі ў адпаведнасці з палітыкай беларусізацыі патрэбна было надаць такую важную ролю роднаму слову асноўнай нацыянальнасці БССР. узнікла пільная неабходнасць планамернага ўводу яго ў розныя сферы грамадскага жыцця і ў першую чаргу ў дзейнасць рэспубліканскага дзяржаўнага і партыйнага апаратаў. бо не паказаўшы самім на практыцы такога прыкладу ў развязванні гэтай жыццёва важнай праблемы, цяжка было разлічваць, што яе рэалізацыя знойдзе належную падтрымку і разуменне на ўсіх астатніх паверхах кіравання грамадствам, а таксама ў працоўных калектывах, навучальных установах, сярод самога народа. I такі прыклад быў паказаны. Гістарычныя для лёсу беларускай нацыі рашэнні другой сесіі ЦВК БССР на шэраг гадоў прадвызначылі ход падзей у рэспубліцы.
У вялікую заслугу тым дзяржаўным дзеячам, якія стаялі ля вытокаў, бралі непасрэдны ўдзел у распрацоўцы, правядзенні на практыцы мерапрыемстваў па беларусізацыі, трэба прызнаць іх настойлівыя намаганні надаць ёй канкрэтны характар па часе і ў прасторы. Такая канкрэтнасць всльмі добра прасочваецца і па тэрмінах беларусізацыі саміх дзяржаўных органаў улады і кіравання, заканамерным жаданні хутчэй вывесці іх на правы
фланг у ажыццяўленні заснаванай на прынцыпах сапраўднага інтэрнацыяналізму нацыянальнай палітыкі ў рэспубліцы. Згодна з рэзалюцыямі другой сесіі ІДВК БССР беларусізацыю апаратаў самога ЦВК, Саўнаркама, Наркамасветы і Наркамаземляробства планавалася завяршыць за адзін год, наркаматаў унутраных спраў, юстыцыі, сацыяльнага забеспячэння, пошты і тэлеграфаза два. усіх астатніх устаноў і арганізацыйза тры.
Пасля таго як беларусізацыю аб'явілі дзяржаўнай палітыкай, шэраг важных мераіірыемстваў у гэтым напрамку ажьшцявілі рэспубліканскія і акруговыя партыйныя, прафсаюзныя і камсамольскія органы, адміністрацыйна-гаспадарчьі апараг наркаматаў і ведамстваў, паасобных прадпрьіемстваў і арганізацый. Практычна не мелася аніводнага наркамату або ведамства без спецыяльна распрацаваных мерапрыемстваў па беларусізацыі. Але ўсё ж прыклад паказвала сама кампартыя рэспублікі. У першую чаргу тут можна назваць студзеньскі (1925 г.) пленум ЦК КП(б)Б, галоўным пытаннем якога был "Чарговыя задачы КП(б)Б у нацыянальнай палітыцы". У сваёй палітыцы КП(б)Б проста не магла не ўлічваць тых пазітыўных працэсаў, што адбываліся ў нацыянальным жыцці ўсіх астатніх савецкіх рэспублік з тым, каб на падставе глыбокага аналізу, узважанага пераймання набытага імі вопыту самой пайсці на дасягненне карэнных перамен у міжнацыянальных адносінах на Беларусі. Што датычыла палітыкі беларусізацыі, дык партыя таксама асноўным звяном у ёй прызнавала беларускую мову, пастаянна патрабуючы ад Бюро ЦК і акругкамаў актыўііа ўдзельнічаць у распрацоўцы і правядзенні мерапрыемстваў па вывучэнні мовы тытулызай нацыі ўсёй партарганізацыяй. У той час быў вельмі шырока вядомы і папулярны дэвіз партыі: "'Уся КП(б)Б павінна гаварыць на беларускай мове". Сваю пазіцыю ў дачыненнях да апошняй так растлумачыў народу студзеньскі пленум: "Пры раўнапраўі ўсіх нацыянальнасцяў, пры абавязку з боку ўрада і партыі забеспячэння развіішя культуры кожнай з іх, пры прызнанні дзяржаўнымі мовамі 4-х (маюцца на ўвазе беларуская, руская, яўрэйская і польская. Л.Л.) пры ўсім гэтым, аднак, справа развіцця мовы, літаратуры, школы. усёй культуры на беларускай мове прызнаецца першай і асноўнай справай". Прычына такога паважлівага стаўлення да беларускай мовы тлумачылася тым, шго ў той час, як зазначалася вышэй, абсалютная большасць насельніцтва рэспублікі падала на беларусаў, а іх роднаму слову не было адведзена належнаі а месца ў грамадскім жыцці. Спадзявацца на выжьіванне беларускай мовьі ў такіх варунках не мелася аніякіх падстаў.
Памылкова было б думаць, што правільную, узважаную лінію ЦК КП(б)Б у пытаннях беларусізацыі адразу ж з поўным разуменнем падтрымалі ўсе без выключэння камуністы, бо і сярод іх знаходзілася шмат асобаў, заражаных рускім вялікадзяржаўным шавінізмам і беларускім нацыяналыіым нігілізмам. На нашу бяду, у рэспубліцы жыло і працавала нямала такіх вялікаросаў, якія. паводле слоў У.Леніна "вякамі... убіралі ў сябе пад прыгнётам памешчыкаў і капіталістаў ганебныя і паганыя забабоны вялікарускага шавінізму". Спадзявацца, што яны з разуменнем паставяцца да прагрэсіўных ідэй беларусізацыі, не было аніякай надзеі. Вось як характарызаваў
тагачасную сітуацыю ў Менску карэспандэнт газеты "Правда" (18 чэрвеня 1925 г.) А.Антонаў: "... у Менску абывацель скардзіцца на беларусізацыю... Адзін з раённых сакратароў, напрыклад, на пытанне,якія дачыненні партыйцаў да беларусізацыі ў раёне, адказаў коратка: "На жаль, наплявацельскія". А.Антонаў станоўча ацэньваў нацыянальную палітьіку партыйнай арганізацыі рэспублікі. якая ў надзвычай складаных умовах імкнулася ўсяляк паляпшаць працу па беларусізацыі і разважаў далей так: "А калі ёсць яшчэ партыйцы, у якіх дачыненні да беларускай мовы наплявацельскія сорамна ім, дрэнныя яньі камуністы". Аслаблення ўплыву камуністаў падобных поглядаў на моўную сітуацыю імкнуліся дамагчыся не адміністрацыйным шляхам, а праз глыбока прадуманую растлумачальную працу з імі.
У якасці яшчэ аднаго прыкладу мэтанакіраванага рэгулявання партыяй пытанняў моўнай палітыкі можна спаслацца і на рэзалюцыі кастрычніцкага (1926 г.) пленума ЦК КГІ(б)Б. Імі Бюро ЦК абавязваўся "даць цвёрдую дырэктыву кіраўнікам устаноў аб уводзе планаванасці і сістемы ў працы па пераводзе апаратаў устаноў на беларускую мову. Нацкамісія ЦВК, а таксама ЦКК1 і PCI2 павінны ажыццяўляць строгі і сталы нагляд за дакладным вакананнем гэтай дырэктывы". ГІрызнавалася неабходным "усю працу партыйнага і камсамольскага апаратаў перавесці да 1-га студзеня 1927 года на беларускую мову". 1 гзта тады нікому не падавалася нейкім дыктатам зверху, голым адміністраваннем, бо справа ж датычыла не асабістага, а грамадскага жыцця, выбар мовы для абслугоўвання якога залежыць не ад пажадання той ці іншай групы людзей. а павінен знаходзіцца ў выключнай кампетэнцыі адпаведных дзяржаўных і грамадскіх органаў, якія, карыстаючыся палажэннямі, высновамі навуковых даследаванняў, абавязаны давесці да ведама свайго народа чоткую праграму моўнага развіцця. прычым не толькі на бліжэйшую, але і на самую далёкую перспектыву, і з цвёрдай апорай на масы няўхільна праводзіць яе (праграму) на практыцы. Пры такім падыходзе дзяржавы, грамадскасці да развязвання дадзенай праблемы, мову карэннай нацыі краіны можна выратаваць нават на стадыі поўнага заняпаду.
КНІГІ ОНЛАЙН
