Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Партыя досыць правільную пазіцыю на гэтым пленуме заняла ў дачыненні да зрусіфікаванай часткі работнікаў савецкіх устаноў, якая, як і трэба было чакаць? на пашырэнне маштабаў беларусізацыі ў рэспубліцы "рэагавала ўзмацненнем вялікадзяржаўных настрояў у сваім асяроддзі". ІІадобнае ж назіралася і сярод некаторай часткі яўрэйскай і польскай інтэлігенцыі. Аднак і ў такой сітуацыі КП(б)Б не збіралася ўжываць нейкія адміністрацыйныя санкцыі, а толькі патрабавала паляпшэння арганізацыі растлумачальнай работы ў масах аб ролі беларусізацыі, справядліва заяўляла. наперадзе "яшчэ вялікая складаная праца, выкананне якой з'яўляецца адной з найважнейшых чарговых задач партыі". 3 мэтай іх паспяховай рэалізацыі
1 Цэнтральная кантрольная камісія
2 Рабоча-сялянская інспекцыя.
пленум пагадзіўся з прынятым на Бюро ЦК КП(б)Б 27 жніўня 1926 г. рашэннем аб пераводзе з 1 студзеня 1927 г. газеты "Звезда" на беларускую мову. Ужо ў наступным, 1927 г. меркавалася значна павялічыць вьіданне ўсіх відаў літаратуры на нацыянальнай мове карэннага насельніцтва рэспублікі. Ставілася задачай "зрабіць рашучыя захады да паскарэння тэмпу прыстасавання клубаў, нардамоў, хатаў-чытальняў і іншых культурнаасветніцкіх ўстаноў ў горадзе і вёсцы для абслугоўвання працоўных на роднай мове". Пленум рэзка крытыкаваў адказных за правядзенне нацыянальнай палітыкі асобаў за невыкананне прынятых у 1925 г. рашэнняў аб тэрмінах пераводу ўстаноў на беларускую мову, выдання тэрміналагічных слоўнікаў, аб аб'ёмах выпуску на ёй папулярнай і іншай літаратуры, "аб правядзенні на роднай мове работы па ліквідацыі непісьменнасці сярод дарослага насельніцтва, у прыватнасці сярод беларусаў".'
Каб надзейна абараніць беларусізацыю ад актыўнага і пасіўнага супраціўлення ёй, першы сакратар ЦК КГ1(б)Б Аляксандр Крыніцкі палічыў неабходным заявіць у студзені 1927 г. на X з'ездзе партьіі, што ў дачыненні да савецкага і партыйнага апаратаў "мы павінны праводзіць беларусізацыю ў парадку цвёрдай дырэктывы і звальняць тых супрацоўнікаў, якія не хочуць або не здольны яе выконваць".Усё гэта дапамагала ажыццяўляць праграму нацыянальна-культурнага адраджэння беларускага народа на належным дзяржаўна-прававым узроўні, ухіляцца ад тых істотных памылак. якія. напэўна ж. вельмі часта ўзнікалі, калі б у дадзенай справе панавала стыхія ці абапіраліся толькі на грамадскую ініцыятыву.
Ідэю беларусізацыі не ўсюды падтрымалі журналісты, хаця і добра ведалі, якую выключна вялікую ролю яны маглі б адыграць у гэтай важнай справе. Некаторыя з рэдакцый газет абмежаваліся толькі напісаннем на беларускай мове назвы свайго друкаванага органа ці загалоўкаў рубрык. Падобны падыход многія змагары за беларускае Адраджэнне справядліва лічылі абразай для роднай мовы. 3 рэзкай крытыкай выступіў і Алесь Дудар, пішучы: "... гэта загаловачная "беларусізацыя" сведчыць аб вельмі кепскім становішчы. Адпаведны орган (ім часцей за ўсё з'яўляліся партыйныя органы. — Л.Л.) выдае пастанову, а некаторыя зусім неадпаведныя работнікі. якія сядзяць у рэдакцыі і якім гэтыя пастановы не да смаку, робяць падтасоўку: заместа газеты на зразумелай мове падносяць сялянству "беларускія" загалоўкі і ўсімі сіламі адцягіваюць беларусізацыю газеты". Заканчваўся артыкул словамі: "Прыдзецца такі за "Лёсіка" ўзяцца".' г. зн. узяцца журналістам за вывучэнне беларускай граматыкі. аўтарам якой з'яўляўся Язэп Лёсік.
Абвясціўшы беларусізацыю афіцыйнай палітыкай, дзяржава і партыя своечасова і сур'ёзна паклапаціліся аб распрацоўцы эфектыўнай сістэмы кіравання ёю, прыцягненні да гэтай справы шчыра адданых ёй актывістаў. Практычна ўся работа па беларусізацьіі была сканцэнтравана ў руках
1 Резолюцмн пленума ЦК КП(б)Б (октябрь 1926 г..). Мн., 1926. С. 8-12.
1 Совецкая Беларусь. 1925. 29 кастрычніка.
створанай у адпаведнасці з прынятай ў 1924 г. Прэзідыумам ЦВК БССР пастановай Камісіі па ажыццяўленні напыянальнай палітыкі БССР, на чале якой пэўны час стаяў вядомы ў рэспубліцы дзяржаўны дзеяч Аляксандр Хацкевіч (1895-1937). Аналагічныя наводле сваіх функцый камісіі былі створаны пры акруговых выканаўчых камітэтах. Сталымі штатнымі работнікамі як цэнтральнай (рэспубліканскай), так і акруговых камісій па ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі былі толькі адказныя сакратары. Выкананне ж усёй бягучай працы такіх камісій ускладалася на апараты адпаведных выканкамаў. Менавіта толькі са стварэннем пры ЦВК БССР і выканкамах акругаў камісій па ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі ўдалося іюўным ходам разгарнуць працу па ўсіх напрамках беларусізацыі, a не толькі на ніве народнай адукацыі, як гэта ў асноўным рабілася на пачатку 20-х гадоў.
Найважнейшым напрамкам беларусізацыі і найбольш складаным кампанентам яе з'яўлялася ўкараненне беларускай мовы ў службовае справаводства. Сусветны вопыт, у т. л. беларускага народа, сведчыў, што без надзялення любой мовы такімі функцыямі, у яе вельмі мала надзеі на выжыванне, належную прэстыжнасць у грамадстве. Правільна зразумець неабходнасць пазаканкурэнтнага валадарства беларускай мовы ў афіцыйным справаводстве дапамаглі дзяржаўным і партыйным работнікам, кіраўнікам наркаматаў і ведамстваў, прадпрыемстваў і ўстаноў пазітыўны вопыт у гэтым шэрагу саюзных і аўтаномных рэспублік СССР. асабліва Украінскай ССР, a таксама згаданая вышэй брашура У.Пічэты "Беларуская мова як фактар нацыянальна-культурны".
На момант пераходу да беларусізацыі дзяржаўнага, партыйнага. прафсаюзнага і камсамольскага апаратаў, усіх звёнаў кіравання наркаматамі і ведамствамі, прадпрыемствамі і ўстановамі веданне беларускай мовы іх работнікамі знаходзілася на нізкім узроўні, бо ніхто з іх не мсў магчымасці займацца яе вывучэннем, пабываючы калісьці прафссію ў рускамоўных навучальных установах. Нельга было лічыць падрыхтаванымі да беларусізацыі службовага справаводства і многіх з тых, хто валодаў толькі навыкамі вуснай беларускай мовы. Таму зусім справядліва адзіным рэальным выйсцем з гэтага тупіковага становішча прызнавалася паўсюднае вывучэнне яе на сііецыяльна ўтвораных курсах для супрацоўнікаў такіх апаратаў. Вынікі аказаліся даволі суцяшальнымі. Сярод кіруючых кадраў, службоўцаў канцылярьгй нязменна павялічвалася ўдзельная вага асоб. якія былі ў стане весці сваю працу на беларускай мове. Так, калі ў 1925 г. у цэнтральных (рэспубліканскіх) установах толькі 22% агульнай колькасці супрацоўнікаў валодала беларускай мовай, а ў акруговых і раённых 36, дык ужо ў 1926 г. адпаведна 54 і 42. у 1927 г. 80 і 70%. Апошнія дзве лічбы даюць падставы сцвярджаць, што вызначаныя ў 1924 г. другой сесіяй ЦВК БССР тэрміны беларусізацыі дзяржаўнага апарату, наркаматаў і ведамстваў аказаліся зусім рэальнымі і ў асноўным вытрымліваліся. Аналізуючы вышэй прыведзеныя лічбы, бачым, калі ў справе беларусізацыі апарату цэнтральныя
(рэспубліканскія) установы спачатку прыкметна адставалі ад акруговых і раённых, дык ужо праз два гады яны выйшлі наперад, што можа разглядацца як доказ адказнага падыходу вышэйшых органаў улады і кіраўніцтва рэспублікі да вырашэння гэтай лёсавызначальнай для беларускай нацыі праблемы.
Сур'ёзнай перашкодай на шляху беларусізацыі адразу ж паўстаў горад з яго пераважна руска-яўрэйскамоўным насельніцтвам, прычыну чаму трэба шукаць у адпаведнай палітыцы царскай імперыі. Ідэолагам і кіраўнікам нацыянальнай палітыкі БССР робіць вялікі гонар. што яны не збаяліся пачаць змаганне з гэтай перашкодай з мэтай масавага далучэння і гараджан да беларускіх культурнамоўных традыцый. Набліжэнню горада да беларускасці садзейнічаў масавы прыток сюды вясковага насельніцтва з характэрнай для яго прыхільнасцю і адданасцю да нацыянальнай культуры і мовы, чым акурат не маглі пахваліцца гараджане. За перьіяд 1926-1939 гг. у выніку міграцыі сельскага насельніцтва БССР у гарады колькасць іх жыхароў павялічылася прыкладна на 450 тыс.1
Акрамя тэрытарыяльнага фактару, на супень падрыхтаванасці людзей да ўдзелу ў беларусізацыі немалую ролю адыгрываў і сацыяльна-класавы. Несумненна, лепш за ўсё падрыхтаваная да гэтага бьіло спрадвечна беларускамоўнае сялянства, хаця і тут не адбылося без праблем. Прычыны самыя розныя. ГІа-першае, пэўная частка яго была выхавана польскімі і рускімі асімілятарамі ў духу непавагі, адмоўнага стаўлення да свайго роднага слова. Падругое, не ўсе верылі, што яго па-сур'ёзнаму збіраецца ўводзіць у жыццё маладая савецкая ўлада. Дзяржава павяла рашучую барацьбу з такімі нездаровымі настроямі, і сялянства без усялякага супраціву далучылася да беларусізацыі.
Куды больш складана было ўключыць у гэты працэс рабочых, на якіх і ў паслярэвалюцыйнай Беларусі глядзелі, як на асноўную сілу ў пабудове сацыялізму, забеспячэнні яму ўсіх умоў для далейшага бурнага развіцця. Таму партыя мэтанакіравана праводзіла працу па падрыхтоўцы рабочых да выканання такой місіі. Каб павысіць ролю ў пераважнай большасці рускамоўнага ў нас рабочага класа ў кіраўніцгве грамадствам і найперш беларускамоўным сялянствам, ЦК КП(б)Б яшчэ на самым пачатку беларусізацыі даў такую дырэктыву "Хочаце забяспечыць кіраўніцтва рабочае клясы, хочаце каб пролеіарыят быў на перадзе. аўладайце зброяй будаўніцтва БССР аўладайце беларускай мовай. Бяз гэтага партыя і рабочая класы Беларусі кіраваць не здолеюць".?
Да ліку неспрыяльньіх фактараў ажыццяўлення планаў беларусізацыі. несумненна, можна аднесці нізкі ўзровень агульнакультурнага развіцця беларусаў як вынік панавання на яго зямлі чужацкага палітычнага рэжыму царскай Расіі. Пастаўленыя беларусізацыяй задачы было б намнога лягчэй вырашыць, каб гэты ўзровень знаходзіўся на болыіі высокай адзнацы. Усё гэта добра разумелі і не ўтойвалі ад народа палітычныя лідэры БССР. Аб'ектыўную характарыстыку культуры беларускага народа на самым пачатку
1 Пешкова А.Н Тенденцпн мнграцнонных процессов н некоторые вопросы управлсння нмн (На прнмере Белорусской ССР) Мн., 1979. С. 5
2 БалылавікБеларусі. 1927. № 7-8 С 22.
беларусізацыі даў пленум ЦК КП(б)Б, што праходзіў у студзені 1925 г.: "Рост беларускай нацыянальнай культуры (мова. літаратура, школа, удзел беларусаў у палітычным, культурным і гаспадарчым жыцці) асабліва адстаў, калі параўнаць з яўрэйскай, рускай і польскай нацыянальнасцямі".' Гэтым самым прызнавалася, што ў сябс дома беларусы больш культурна адсталыя за тых, хто выбраў яе зямлю ў якасці сваёй другой радзімы. У гістарычнай практыцы такое сустракаецца галоўным чынам у каланіяльна залежных краінах.
КНІГІ ОНЛАЙН
