Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Каб не на словах, а на самой справе быць актыўным удзельнікам у беларускім нацыянальна-культурным працэсе, многія прадстаўнікі некарэннага насельніцтва рэспублікі не пашкадавалі свайго часу і дасканала авалсдалі беларускай мовай, добра ведалі гісторыю і кулзтуру, асаблівасці ііашага краю. Беларусізацыя 20-х гадоў дала багата прыкладаў плённай працы вялікай арміі прадстаўнікоў рускай, польскай, яўрэйскай. украшскай, татарскай і іншых нацыянальнасцей на ніве беларускай культуры. Вышэй ужо гаварылася, якую карысць зрабіў для яс першы рэктар БДУ У.Пічэта. Ідэю беларусізацыі адразу ж прыняў і плённа працаваў над яе ажыццяўленнем ураджэнец Цвярской губерні Мікалай Байкоў. Яму, выпускніку Маскоўскай духоўнай акадэміі, сваю працоўную дзейнасць давялося пачаць на Беларусі яшчэ ў 1913 г. з выкладання філасофскіх і педагагічных дысцыплін у Мінскай духоўнай семінарыі. Пасля Кастрьічніцкай рэвалюцыі 1917 г. выкладаў у свецкіх педагагічных навучальных установах. адначасова працуючы сакратаром Тэрміналагічнай, затым Слоўнікавай камісій, што функцыянавалі пры Інбелкульце, а пазней пры Беларускай акадэміі навук. Як вучоньі, М. Байкоў спачатку заявіў пра сябе на педагагічнай ніве, выдаўшы ў 1921-1922 гг. працы: "Асноўныя прынцыпы арганізацыі школы" і "Нарысы па гісторыі ідэі працоўнага выхавання". Пазней стаў даследаваць розныя пытанні беларускай філалогіі і літаратуразнаўства. Сярод прысвечаных ім публікацый найболыпае значэнне мелі: "Паэма "Новая зямля" як манументальны твор беларуска паэзіі" (1923), "Да пытання аб чужазсмных словах у нашай мове" (1927), "Месца Янкі Купалы ў
беларускай літаратуры" (1928). Разумеючы велізарную патрэбу слоўпікаў для хутчэйшай рэалізацыі задач беларусізацыі, М.Байкоў вырашае ледзь не цалкам прьісяціць сябе лексікаграфічнай працы. Тут ён пакінуў вельмі адметны след: у 1924 г. разам з Максімам Гарэцкім выдаў "Практычны расійска-беларускі слоўнік" (перавыдадзены ў 1926 г.), у 1925-1928 гг. сумесна са Сцяпанам Некрашэвічам '"Беларуска-расійскі слоўнік" і "Расійска-беларускі слоўнік", у 1927 г. супольна з А.Бараноўскім — "Практычны беларускі вайсковы слоўнік". Аднаго пералічэння гэтых прац дастаткова, каб бачыць, які каштоўны ўклад для беларусізацыі ў прыватнасці і беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння ў цэлым унёс вучоньі-філолаг рускага паходжання. Гэта добра разумелі праціўнікі беларускай ідэі. Ужо ў 1930 г. арыштоўваюць М.Байкова, не даўшы яму разам са сваімі калегамі завяршыць працу па складанні слоўніка жывой беларускай мовы, у картатэцы якога налічвалася каля 4 млн. слоў. Матэрыялы да слоўніка беззваротна загублены, што нанесла вялікую непапраўную шкоду нашай культуры і мове.
Неабходнасць беларусізацыі добра разумеў ураджэнец з Малдавіі Пётр Бузук (1891-1938). ГІрафесарам філалогіі ў БДУ ён пачаў працаваць з 1925 г., калі япічэ толькі набывала размах беларусізацыя і стаяла шмат перашкод на яе шляху. На пераадоленне гэтых перашкод і была скіравана ўся дзейнасць таленавітага мовазнаўца ў час, калі ён загадваў дыялекталагічнай камісіяй Інбелкульта (з 1926), знаходзіўся на пасадзе дырэктара Інстытута мовазнаўства Беларускай акадэміі навук (1931-1933). Яго праца "Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі" (1927) і да нашых дзён не страціла сваёй навуковай каштоўнасці. П.Бузук вядомы яшчэ пад псеўданімам П.Росіч, як беларускі паэт, член літаратурнага аб'яднання "Маладняк". Яго багатыя лінгвістычныя веды вельмі спатрэбіліся ў час, калі ў рэспубліцы вялася праца па ўдакладненні правапісу і графікі беларускай мовы. Гэта толькі ў нашай антыдэмакратычнай дзяржаве было магчыма, каб за такую адданасць і актьіўны ўдзел у беларускім адраджэнні П.Бузукаў 1931 г. арыштавалі (трьімалі пад вартай каля месяца), а ў 1934 г. саслалі ў Волагду.
Амаль аналагічны лёс нападкаў гарачага прыхільніка беларусізацыі акадэміка Беларускай акадэміі навук Івана Замоціна, рускага па паходжанні (родам з Цвярской губерні). На Беларусь ён прыехаў у 1922 г., ужо будучы доктарам філалагічных навук і ў званні прафесара. Менавіта на такую пасаду залічылі яго і ў БДУ. а праз два гады па сумяшчэнні стаў працаваць у Інбелкуьце. У 1931 г. І.Замоцін заняў пасаду дырэктара Інстытута літаратуры і мастацтва БАН. У яго працах знайшлі глыбокае і аб'ектыўнае асвятленне многія актуальныя аспекты беларускага літаратуразнаўства. У самы час з'явіліся два выпускі яго кнігі "'Мастацкая літаратура ў школьным выкладанні" (Мн., 1927, 1928). Пры ўсёй службовай занятасці ён знаходзіў час для сістэматычных публічных выступленняў перад самымі рознымі аўдыторыямі па праблемах беларускай культуры і літаратуры.
Хутка і дасканала авалодаў беларускай мовай прафесар БДУ, ураджэнец Сімбірскай губерні Аляксандр Вазнясенскі (1888-1966), якога рэктар
гэтай навучальнай установы У.Пічэта характарызаваў як аднаго з самых таленавітых педагогаў. Калі праціўнікі беларусізацыі вырашылі нейкім чынам пазбавіцца ад А.Вазнясенскага. У.Пічэта з такімі словамі выступіў у яго абарону: "Мы не так багаты навуковымі сіламі, каб аслабаняцца ад тых, якія ўкараніліся на Беларусі, і якія на працягу 7 год з энтузіязмам працавалі ў сценах Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта".1 А што ён і сапраўды праяўляў энтузіязм, сведчаць выдадзеныя ім за час праііы ва універсітэце (1921-1930) літаратурныя творы: "Паэтыка М.Багдановіча" (Коўна, 1926), "'Асноўныя прынцыпы пабудовы беларускай навукі аб літаратуры" (Мн.. 1927), "Паэмьі .Янкі Купалы (Сюжэтная пабудова і стыль)" (Мн., 1927), "Ля вытокаў мастацкай прозы Якуба Коласа" ("Полымя", 1928. № 8; 1929. №№ 1-4) і шэраг іншых, сярод якіх асаблівую каштоўнасць мелі і артыкулы па беларускім тэатразнаўстве. Беспамылкова прадбачачы сур'ёзную небяспеку далейшага знаходжання ў БССР з-за разгорнутай тут барацьбы з нацыянальнымі патрыётамі, А.Вазнясенскі ў пачатку 30-х гг. выехаў у Расію, мо дзякуючы чаму і ўсцярогся ад рэпрэсій.
Вядомы выпадкі паважлівага стаўлення да нашага нацыянальнага Адраджэння і з боку вучоных небеларускага паходжання, якія працавалі ў галіне прыродазнаўчых навук. У такіх выпадках патрабавалася значна больш намаганняў і часу, каб інтэгравацца ў беларускую культуру, авалодаць беларускай мовай. Гэтых цяжкасцяў зусім не спужаўся ўраджэнец Ніжагародскай губерні Мікалай Прыляжаеў, які з 1924 г. пачаў працаваць прафесарам у БДУ. У адрозненне ад некаторых сваіх калег, што ў штыкі сустрэлі беларусізацыю, падбухторвалі супроць яе студэнтаў, М.Прыляжаеў, маючы на той час за плячыма больш за пяць дзесяткаў гадоў, засеў за вывучэнне беларускай мовы і пачаў адным з першых ва універсітэце чытаць на ёй курс арганічнай хіміі. У 1940 г. М.Прыляжаеву было нададзена званне акадэміка АН БССР.
Шэраг выкладчыкаў і прафесараў негуманітарнага профілю не толькі ў патрэбнай ступені авалодалі і вольна чыталі на беларускай мове лекцыі, але і пісалі на ёй падручнікі. У якасці прыкладу можна назваць выпускніка Маскоўскага універсітэта І.Багаяўленскага, які з 1919 г. пачаў працаваць у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі і тут выдаў у 1932 г. на беларускай мове падручнік "Аналітычная геаметрыя". Самай высокай пахвалы заслугоўвае прафесар матэматыкі БДУ. акадэмік БАН Цэлясцін Бурстын (1888-1938). Біяграфія яго шмат у чым незвычайная: нарадзіўся ў Тарнопалі (Галіцыя). скончыў Венскі універсітэт, у 1929 г. запрошаны на працу ў Беларускі дзяржаўны універсітэт, дзе неўзабаве ўзначаліў кафедру матэматыкі, а з 1931 г. Фізіка-тэхнічньі інстытут Беларускай акадэміі навук і ў гэтым жа годзе стаў яе правадзейным членам. На беларускай мове выдаў кнігі "Матэматычныя працы" (1932), "Фізічныя метады матэматыкі", "Курс дыферэнцыяльнай геаметрыі" (абедзве ў 1933 г.). Вось голькі канцоўка жыцця ў Ц.Бурстына была безрадаснай: у кастрычніку 1938 г. стаў ахвярай сталінскіх
1 Настаўніцкая газета. 1994. 24 верасня
рэпрэсій. I гэта яшчэ далёка не поўны пералік небеларусаў, што актыўна ўдзельнічалі ў нацыянальным адраджэнні нашага краю.
Варта таксама зазначыць, што напярэдадні абвяшчэння беларусізацыі афіцьійнай палітыкай, а таксама ў першыя гады яе правядзення і партыйную арганізацыю рэспублікі ўзначальвалі інтэрнацыяналістычных поглядаў асобы небеларускай нацыянальнасці: ураджэнцы адпаведна Кастрамскога павета і г.Цвер Аляксавдр Асаткін-Уладзімірскі (май жнівень 1924) і Аляксандр Крыніцкі (верасень 1924 май 1927), якія з належным разуменнем паставіліся да развязвання нацыянальнай праблемы ў нашым краі. Апошні з іх за гранічна сціслы тэрмін так добра авалодаў беларускай мовай, што чытаў на ёй свае даклады. Паважлівым стаўленнем да беларускай культуры і мовы вызначаўся першы сакратар ЦК КП(б)Б Ян Гарманік (лістапад 1928 кастрычнік 1929), ураджэнец украінскага горада Жытомір. Для яго хапіла аднаго года, каб пачаць па-беларуску выступаць з дакладамі. Затое, "вельмі стараннымі, паводле вобразнаіа выразу сучаснага гісторыка Аляксея Караля, праваднікамі курсу, які начыста адмаўляў беларусізацыю", былі камандзіраваныя ў рэспубліку для заняцця пасадаў першага сакратара ЦК КП(б)Б Канстанцін Гей (студзень 1930 студзень 1932) і начальніка Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (ДГІУ) БССР Рыгор Рапапорт. Калі для першага (нарадзіўся ў Пецярбургу) Беларусь з'яўлялась толькі месцам праходжання службы, дык другому, як ураджэнцу Глуска, яна была родным краем. Аднак у барацьбе з г. зв. беларускім нацдэмакратызмам фактар месцанараджэння не адыгрываў аніякай ролі: як адзін, так і другі з названых высокага рангу асобаў дзейнічалі бязлітасна, з бальшавіцкім, як тады было прынята гаварыць, размахам.
4.5. Узрастанне ролі адукацыйнага і моўнага фактарау
У кожнай важнай справе — а беларусізацыя мае ўсе падставы належаць да такой катэгорыі — трэба ўмець выбраць найгалоўнейшы ўчастак, ад поспехаў на якім у вырашальнай ступені залежыць дасягненне вызначанай мэты. Ідэолагам беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння ўдалося знайсці такі ўчастак. У комплексе распрацаваных урадам і партыяй мерапрыемстваў па беларусізацыі грамадскага жыцця ў рэспубліцы зусім справядліва самая вялікая роля надавалася народнай адукацьіі, бо многімі добра разумелася, што пазітыўныя зрухі ў гэтай галіне абавязкова станоўча адаб'юцца на нацыянальна-культурным адраджэнні ў цэлым. Пасля глыбокага, удумлівага аналізу рэальнага становішча было прынята адзіна правільнае рашэнне: беларусізацыю ажыццяўляць раўналежна ва ўсіх катэгорыях навучальных і выхаваўчых устаноў, г. зн. пачынаючы ад дзіцячых садоў і канчаючы тэхнікумамі і інстытутамі. Увядзенне беларускай мовы ў навучальна-вьіхаваўчы працэс двух апошніх тыпаў устаноў практычна здымала праблему беларусізацыі ў працоўных чатырохі сямігадовых школах, паколькі яны былі зацікаўлены навучаць дзяцей на той мове. якая з'яўлялася рабочай для тэхнікумаў і інстытутаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
