Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Добра прадбачачы, якія могуць быць цяжкасці на шляху беларусізацыі школы, урад і партыя рэспублікі патрабавалі рацыянальнага спалучэння ў гэтай справе адміністрацыйных метадаў з глыбокай растлумачальнай працай у масах аб выключнай ролі моў у лёсе кожнага народа. У якасці прыкладу тут можна спаслацца на слушныя, непадлеглыя забыццю рашэнні кастрычніцкага (1925 г.) пленума ЦК КП(б)Б, у якіх запісана: "Пры правядзенні нацпалітыкі ў школьнай справе ў шэрагу таварышаў сустракаюцца памылкі дваякага роду. Адна з іх заключаецца ў імкненні заняць пасіўную пазіцьію ў гэтым пытанні і адмовіцца ад ініцыятывы зверху. Між тым, працяглая прыгнечанасць і ўціск беларускай і яўрэйскай культуры прывялі да ўкаранення нават у масах насельніцтва гэтых нацыянальнасцей погляду на беларускую і яўрэйскую мовы, як непаўнапраўныя. Пры гэтых варунках адмова ад ініцыятывы зверху (папярэдні накід сеткі, агітацыя за навучанне дзяцей на роднай мове і г.д.) азначала б аб'ектыўна ўступку русіфікатарскім традьіцыям, і таму не адпавядае нацыянальнай палітыцы партыі. Другая памылка выяўляецца ў спробе праводзіць нацпалітыку ў школьнай справе голымі метадамі адміністравання і камандавання, што пленум прызнае зусім недапушчальным".
Карысны на ўсе часы ўрок беларусізацыі 20-х гг. асабліва пільная ўвага партыі і ўрада да выкладчыцкага корпусу вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. Менавіта ён мацней за ўсіх упарціўся беларусізацыі. паколькі яму трэба было найбольш прыкласці намаганняў, каб перавучыцца з рускай .мовы на беларускую. Каб найхутчэй дамагчыся пазітыўнага зруху, давялося свядома пайсці нават на ўвядзенне рознага характару заахвочвальных мер для актыўных праваднікоў нацыянальнага ідэалу ў сферу адукацыі. Засяроджванне ўвагі дзяржаўных і партыйных органаў на праблеме беларусізацыі ўсіх, а не якога-небудзь аднаго звяна сістэмьі народнай асветы, плённая праца ў гэтым напрамку яе кіраўнічых кадраў давалі станоўчыя вынікі. У 1926/27 н. г. з агульнага ліку працоўных школ чатырохі сямігодак на беларускія прыпадала 85 і 67%. Праз два гады з агульнай колькасці 5818 школ чатырохгодак беларускіх было 5456, адпаведна па сямігодках 372 і 279. Беларуская мова стала абавязковым прадметам выкладання ў рускіх, яўрэйскіх, польскіх і іншых нацыянальных школах.
Напачатку ў асноўным захоўваліся вызначаныя тэрміны правядзення беларусізацыі ў вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школе, асабліва педагагічнага профілю. Так. у 1926/27 н. г. з 14 педагагічных тэхнікумаў на беларускай мове працавалі 10, яўрэйскай 3, польскай 1. Выкладанне прадметаў у сельскагаспадарчых тэхнікумах удалося беларусізаваць на 63%, сельскагаспадарчых школах на 67, прафшколах — на 60, рабфаках — на 69 і толькі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце пакуль што на 31%. Цалкам вялося выкладанне прадметаў на беларускай мове ў Магілёўскай саўпартшколе першай ступені і ў такой жа школе другой ступені ў Віцебску, ва ўсіх пунктах па ліквідацыі непісьменнасці і ў школах для малапісьменных, што абслугоўвалі беларускае насельніцтва; у першых групах (г. зн. у першы
год навучання) школ павышанага тыпу і школах рабочай моладзі.
Станоўчыя зрухі прыкметна абазначыліся і на ўсіх астатніх напрамках беларусізацыі. He "устаялі" перад ёю і вайсковыя падраздзяленні рэспублікі. I не "устаялі" таму, што большасць высокіх вайсковых начальнікаў добра разумела, што армія павінна жыць паводле тых культурна-гістарычных традыцый, што і сам народ. якога яна абараняе. Да таго ж па лініі дзяржавы і вайсковага камандавання, грамадскасці праводзілася адпаведная праца па плаўным і адначасова трьівалым укараненні ідэй беларусізацыі ў свядомасць і жыццё салдатаў і афіцэраў. Дзяржава палічыла патрэбным заснаваць пры Інстытуце беларускай культуры адмысловую Вайсковую камісію, якая зрабіла шмат карыснага дзеля беларусізацыі вайсковага жыцця. 3 мэтай забеспячэння патрэбаў армейскіх падраздзяленняў у літаратуры пры Дзяржвыдавецтве БССР ствараецца спецыяльны вайсковы сектар. У 1927 г. выходзіць з друку праца беларускіх мовазнаўцаў М.Байкова і А.Бараноўскага "Практычны беларускі вайсковы слоўнік. Частка I. Расейска-беларуская мова", у якім выкарыстана йімат арыгінальнага лексічнага матэрыялу, падрыхтаванага Вайсковай камісіяй Інбелкульта. У слоўнік увайшло каля 10 тыс. слоў і ўстойлівых словазлучэнняў. Усяго ж гэты сектар выдаў на беларускай мове больш за 400 найменняў падручнікаў і іншай літаратуры па вайсковай тэматыцы. I ў армейскім жыцці дастаткова прыкладаў паважлівага стаулення асобаў некарэннага насельніцтва да палітыкі беларусізацыі. У гэтай сувязі вельмі паказальны такі факт, што ў 1926-1931 гг. у Беларускім дзяржаўным універсітэце лекцыі па ваенна-дапрызыўнай падрыхтоўцы чытаў па-беларуску рускі ваенаначальнік Георгій Жукаў, які ў 1943 г. стане Маршалам Савецкага Саюза.
Асаблівых цяжкасцяў з вырашэннем нацыянальнага пытання не назіралася і ў войсках, што дыслакаваліся на тэрыторыі Гомельскай акругі. якая толькі ў 1926 г. была вернута БССР ад РСФСР. У артыкуле Янкі Кавалёнка "Аб беларусізацыі ў вайсковых частках" ад 5 лютага 1929 г. паведамлялася: "Тэрытарыяльныя часткі Чырвонай арміі ў БССР. якія камплектуюцца пераменным складам з рабочых і сялян, што размаўляюць па-беларуску, даўно ўжо абслугоўваюцца на роднай мове. Вучоба, каманда, канцылярская, клубная і йіырокая культурна-асветшцкая работа усё гэта вядзецца на беларускай мове. Усе, увогуле, часткі Чырвонай арміі ў "карэннай" БССР ведаюць беларускую мову ці праводзяць у сябе беларусізацыю".1
У мэтах пераадолення адставання з беларусізацыяй вайсковых частак Гомельшчыньі ў параўнанні з іншымі раёнамі БССР. ім (часткам) на дапамогу прыйшлі шэфы. 3 вялікай адказнасцю ставіўся да такіх абавязкаў калектыў Гомельскай чыгуначнай школы № 9. Яе настаўнік беларускай мовы арганізаваў у падшэфнай эскадрыллі беларускі гурток для асобаў малодшага камскладу. Заняткі гуртка наведвалі не толькі беларусы, але і рускія.2
Пад дабратворным уплывам дзяржаўнай нацыянальнай палітыкі
1 Полссская правда. 1929. 5 февраля.
2 Полесская правда. 1929 5 февраля.
поўнапраўнай гаспадыняй уваходзіла беларуская мова ў тэатры, навуку, цікавымі творамі папаўнялася мастацкая літаратура, шырокім фронтам вялося вывучэнне гісторыі і культуры беларускага народа, што карэнным чынам паўплывала на дачыненне да яе былых праціўнікаў і недобразычліўцаў. Станоўчае ўздзеянне беларусізацыі на нацыянальнае жыццё карэннага насельніцтва добра відаць і па кнігавыдавецкай справе: у 1925 г. на беларускай мове выйшла 175 назваў кніг, у 1927 г. 389, у 1929 г. 559.' Няўхільнае павышэнне сацыяльнай ролі беларускай мовы ў выніку паслядоўнага ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі паспрыяла росту папулярнасці ў жыхароў рэспублікі ўсіх жанраў літаратуры на мове яе тытульнай нацыі. Калі ў 1925/26 г. у агульным кнігагандлёвым абароце на беларускія кнігі падала толькі 15%, дык у 1927/28 46,9, адпаведна на рускія — 82 і 48, яўрэйскія 1,3 і 3,4, польскія — 1,3 і 3,4.2 Пра поспехі беларусізацыі наглядна сведчыць і такі факт: у 1927 г. на беларускай мове выйшла 1317 тыс. экземпляраў кніг (10393 тыс. друкаваных аркушаў), у 1929г. адпаведна 3384 і (17629).3
Пра ўсе гэтыя пазітыўныя з'явы ў нацыянальна-культурным адраджэнні беларусаў так пісаў першы сакратар ЦК КП(б)Б В.Кнорын: "... прыціхлі ўжо самыя зацятыя вялікадзяржаўныя шавіністы з былых падатных інспектараў і выкладчыкаў казённых гімназій, прыціхлі тыя "культурныя" мяшчане, якія па сваёй тупасці ўсё яшчэ не разумеюць, як могуць бьіць створаны ў былой заняпалай правінцыі царскае Расіі. якая абярнулася ў Беларускую Соцыялістычную Савецкую Рэснубліку, на нядаўна яшчэ слаба развітай і малакультурнай беларускай мове буйныя культурныя каштоўнасці".
He гэтак нрьікметнымі былі зрухі з беларусізацыяй у нізавых звёнах грамадскага жыцця, непасрэдна ў саміх працоўных калектывах. 1 трэба сказаць, што такое нярадаснае становішча па-сур'ёзнаму хвалявала партыю і ўрад. У матэрыялах, падрыхтаваных да правядзення ў 1930 г. свайго ХПІ з'езда, партыя палічыла стан развязвання тут дадзенай праблемы зусім нездавальняючым, прыводзячы такія лічбы: "... у клюбах масавай працы праводзіцца на 21,6 проц. на беларускай мове. 4,8 проц. на яўрэйскай мове, 0,4 проц. на польскай мове. 73,2 проц. на расійскай мове. На прадпрыемствах масавая праца пераведзена на беларускую мову на 27,4 проц.. на яўрэйскай мове 3.2 проц., на польскай мове 0,2 проц., на расейскай мове 70,2 upon.4
1 Плаіун А.М Нтогн культурного строіггельства в БССР за 30 лет. М.-Л., 1931. С 40.
2 Бнблкотечное дело в Белорусснн (1919-1979), (Сборннкстатей).Мн., 1980. С. 170.
3 Зьвязда. 1930 11 лістапада.
4 Матэрыялы да спарваздачы Цэнтральнага камітэту ЦК КП(б)Б. Мн., 1930. С 65
4.6. Пазітьіўныя пераменыў стаўленні да беларусізацыі
Ва ўсім тым станоўчым, што давялося дасягнуць у галіне беларусізацыі, вельмі вялікая роля асобаў, што актыўны ўдзел у нацыянальна-вызваленчым руху бралі яшчэ напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г., у час нямецкай і польскай інтэрвенцый, а таму вымушаныя былі з прыходам на Беларусь савецкай уладьі падацца ў эміграцыю, каб ухіліцца ад пакарання. Знаходзячыся на чужыне, яны ўвесь час сачылі за тым, што адбывалася на Бацькаўшчьіне ў плане яе нацыянальнага адраджэння. Хто ў найменшай ступені лічыў сябе віноўным перад бальшавікамі, той ужо на пачатку 20-х гг. адважыўся вярнуцца на радзіму. Гэтакай рээміграцьіі ўсяляк садзейнічалі ўрад і камуністычная партыя Беларусі. На настрой нашай палітычнай эміграцыі вельмі моцна паўплывала рашэнне ўрада СССР аб далучэнні ў 1924 г. да БССР Віцебскай і Магілёўскай губерняў і часткі беларускіх паветаў Смаленскай губерні, што ў лютым 1919 г. у адпаведнасці з указаннямі У.Леніна былі перададзены Расіі. Такія пазітыўныя змяненні ў настроі беларускіх палітыкаў-эмігрантаў. у поўнай меры праявіліся пад час правядзення ў кастрычніку 1925 г. у Берліне Другой уссбеларускай канферэнцыі. У якасці аднаго з галоўных патрабаванняў, якое кіраўніцтва КГІ(б)Б ставіла перад ёй, гэта прызнанне Менска адзіным цэнтрам беларускага палітьічнага і культурнага руху.Частка дэлегатаў падпісала такую умову. Як і меркавалася. большасцю галасамі Берлінская канферэнцыя прыняла рашэнне аб спыненні барацьбы супраць Савецкай улады, прызнала, што БССР з'яўляецца адзіным цэнтрам кансалідацыі беларускай нацыі, адраджэння і развіцця яе самабытнай культуры.
КНІГІ ОНЛАЙН
