Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
За якія-небудзь паўтара два гады пасля ўзбуйнення БССР чужыя краіны пакінула і вярнулася дамоў большасць тых палітыкаў і грамадскіх дзеячаў, што знаходзіліся на службе ва ўрадавых органах і ўстановах Беларускай Народнай Рэспублікі. 3 пункту гледжання агульнабеларускіх інтарэсаў такі крок зусім апраўданві, бо на месцы можна было куды больш прьінесці карысці народу, чым знаходзячыся ўдалечыні ад яго. Што ж датычыць асабістай бяспекі кожнага, хто вяртаўся дахатві, такі крок трэба прызнаць неабдуманым. бо вельмі ж лёгка было цяпер стаць ахвярай у руках тых, з кім яшчэ нядаўна вёў барацьбу. I ад такой трагедыі сапраўды ім не ўдалося ўхіліцца. Але гэта адбудзецца ў 30-я гады. Цяпер жа нікога з іх, як гэта было раней з тымі, хто вярнуўся на Беларусь. не крыўдзілі. Дапамаглі з працаўладкаваннем. Так. старшыню міністраў апошняга складу Рады БНР Аляксандра Цвікевіча ўладкавалі на пасаду неадменнага сакратара Інбелкульта, памочніку міністра пры ўрадзе Скарападскага. актыўнаму ўдзельніку беларускага нацыянальнага руху за мяжой Івану Краскоўскаму з дазволу самога наркама асветы БССР Усевалада Ігнатоўскага далі месца дацэнта БДУ. Ён вельмі станоўча характарызаваўся рэктарам гэтай установы У.Пічэтам за актыўны ўдзел у беларусізацыі яе навучальна-выхаваўчага працэсу.
Без усялякага прамаруджвання і всльмі плённа выкарыстаў свой прыезд на Бацькаўшчыну А.Цвікевіч. He мінула і года. як яго цікавейшую працу "Западнорусснзм". Нарысы з гісторыі грамадскай мыслі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. "сталі друкаваць у часопісе "Полымя". Глыбокія тэарэтычныя веды, уменне аналізаваць і рабіць правільныя высновы з канкрэтнага фактычнага матэрыялу дазволілі аўтару аб’ектыўна паказаць, як у адзін з самых складаных і цяжкіх часоў у гісторыі беларускага народа, калі, здавалася б, Расійская імперыя ў ход пусціла ўсё дзеля яго асіміляцыі. выспявалі сілы для самаахвярнай бараньбы за сваё нацыянальнае вызваленне. Нястомна працавалі на карысць беларускай справы і іншыя зваротнікі, для якіх асабліва ахвотна расчыніў свае дзверы Інбелкульт. Таму Зміцер Жылуновіч (літ. псеўданім Цішка Гартны) глыбока памыляўся, не меў падставы пісаць, што ў той час у гэтай установе "згруздзілася ўся контррэволюцыйная радаўшчына'", г. зн. былыя сябры Рады БНР.
Прыемныя, радасныя звесткі пра поснехі ў будаўніцтве на нацыянальнай аснове новага жыцця ў роднай Бацькаўшчыне падштурхнулі і колішняга сябра ўрада БНР Палуту Бадунову вярнуцца ў 1925 г. з Прагі ў Менск. Праўда, на той час у яе ўжо не было здароўя, каб і самой актыўна ўключыцца ў адраджэнскі працэс. Даліся ў знакі страшэнныя пакуты, што выпалі на жаночы арганізм пад час знаходжання ў польскіх і савецкіх турмах, у т. л. і ў Маскоўскай Бутырцы. У адрозненне ад іншых зваротнікаў, яна, з прычыны кепскага здароўя, не змагла пакінуць адметнага следу на якой-небудзь дзялянцы грамадскага жыцця Беларусі. Працавала настаўніцай у школе, на курсах беларусазнаўства ў Гомелі.
Камуністычная прапаганда падзейнічала і на былога афіцэра рускага экспедыцыйнага корпуса ў Францыі, ураджэнца з-пад Мінска М.Падгаецкага, які пасля дэмабілізацыі ў 1919 г. жыў у Парыжы, у 1927 г. вярнуўся на Беларусь і колькі гадоў працаваў у газеце "Рабочнй". Аднак сацыялістычныя парадкі прыйшліся не даспадобы М.Падгаецкаму, і ён нелегальна выязджае зноў у Францыю, дзе выдаў на французскай мове кнігу ўспамінаў "Чырвоная навальніца", у якой рэзка крытыкаваў "таталігарна-дэспатычны твар камунізму ў БССР".1
Усталяваны на Беларусі ў 30-я гады антыдэмакратычны рэжым не дазволіў многім зваротнікам да канца выкарыстаць багаты творчы патэнцыял. невычэрпную любоў да сваёй радзімы дзеля яе хутчэйшага і сапраўднага нацыянальна-культурнага росквіту.
Як вялікую заваёву ў рэалізацыі праграмы беларусізацыі трэба прызнаць значнае павелічэннс ўдзельнай вагі беларусаў у складзе кіраўнічых работнікаў партыйнага, савецкага, прафсаюзнага і камсамольскага апаратаў. Ужо ў 1927 г. з агульнай колькасці членаў местачковых саветаў дэпутатаў працоўных беларусаў было 53%, яўрэяў 40,5, вялікаросаў 2,5, палякаў 2,2, гарадскіх саветаў адпаведна 45,1, 30,6, 14,5, 2,5%. Праўда, гэта было значна ніжэй за ўдзельную вагу беларусаў у агульнай колькасці насельніцтва.
1 ЛіМ. 1993.9ліпеня С 5.
Недастатковае прадстаўніцтва беларусаў у местачковых і гарадскіх саветах дэпутатаў працоўных тлумачылася тым, што ў гэтых тыпах населеных пунктаў усё яшчэ нізкі працэнт падаў на карэнных жыхароў рэспублікі. Затое лепш былі прадстаўлены беларусы ў больш высокіх эшалонах улады і органах кіравання. У тым жа годзе сярод членаў райвыканкамаў іх было 79%, акругвыканкамаў 60, ЦВК БССР 55. Здаралася і такое, што шукаючьі на кіраўнічую пасаду чалавека, які валодаў бы беларускай мовай, даводзілася "выпушчаць з-над увагі яго сацыяльнае становішча".1 Як пазітыўнае, варта адзначыць, што беларусізацыя мясцовых саветаў даволі паспяхова адбывалася на Гомельшчыне, якая толькі з 1926 г. пачала жыць у складзе БССР. У студзені 1929 г. тут адбыліся выбары ў сельскія саветы. 3 агульнай колькасці абраных дэпутатаў 3477 чалавск да беларускай нацыі належала 3114, яўрэйскай 94, польскай 81, рускай77, інпіых111.2
Такая ж тэндэнцыя з вылучэннем беларусаў на кіраўнічыя пасады назіралася і ў партыйных органах, хаця нра аптымальную нацыянальную структуру апошніх няма падстаў пісаць. У кастрычніку 1925 г. у складзе выбарных асобаў КП(б)Б на беларусаў даводзілася 48%, рускіх 18 (а год назад 28). У такіх органах назіралася адноснае скарачэнне і яўрэяў? Пад канец 1927 г. у Цэнтральнай кантрольнай камісіі КП(б)Б на беларусаў падала 50%, рускіх 12,5, яўрэяў 12,5, палякаў 10,7, латышоў 8,9, у акруговых кантрольных камісіях адпаведна 45,7, 17,8, 21,5, 10,0, 8,6%.4 Аднак з вылучэннем кадраў карэннай нацыянальнасці ў нартыйныя органы ў Беларусі увесь час справы былі значна горшыя, чым у многіх іншых рэспубліках. Праілюструем гэта данны.мі за 1925 г.: удзельная вага такога насельніцтва ў цэнтрапьных рэспубліканскіх партыйных органах Беларусі складала 43%, Туркменістана — 69, Бапікірыі 50, губернскіх і акруговых органах Беларусі 53%, Азербайджана 94, Арменіі 92.5 ГІэўная віна ў гэтым была і ЦК УсеКП(б), які стараўся мець больш сваіх пасланцоў у партыйных органах Беларусі як заходнім фарпосце СССР. Сур'ёзным недахопам, што пазней, не выключана, так моцна адаб'ецца на лёсе нашага народа, з'яўляўся нізкі працэнт яго прадстаўнікоў у тых органах, якія распачнуць рэпрэсіі супраць нявінных людзей. У 1927 г. у судовых структурах рэспублікі працавала толькі 26.3% беларусаў, затое яўрэяў 42,1, рускіх 21,1%. Праўда, з гадамі гэтыя адносіны трохі палепшацца, але не датакой ступені. каб іх лічыць аптымальнымі.
3 задавальненнем адзначаючы пазітыўньія зрухі ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі, дзяржаўныя і партыйныя кіраўнікі, а разам з імі і многія прадстаўнікі навуковай і мастацкай інтэлігенцыі не пакідалі заяўляць, што рэспубліка стаіць толькі на пачатку гэтага гістарычнага шляху. Даволі крытычна на ход развязвання дадзенай праблемы глядзеў першы сакратар ЦК
1 КнорынВ За культурную рэволюцыю Мн., 1928. С. 76
1 Полесская правда. 1929. 30 января
3 Савецкая Беларусь 1925. 28 касірычніка.
4 Балылавік Беларусі. 1928 №1 С. 75,76.
5 Болыпевмк. №21-22. С. 55.
КП(б)Б В.Кнорын, заяўляючы, што ў "поспехах беларусізацыі вельмі шмат надворнага і паказнога, што прымушае прыходзіць да вываду, што беларусізацыя яшчэ далёка не пусціла тых глыбокіх каранёў, якія нам патрэбны". Неабходна, каб яна ўвайпіла ў быт і культуру. Арганізацыйнымі метадамі беларускую мову можна навязаць дзяржаўнаму апарату, але толькі не шырокім рабочым масам. Выступаючы за тое, каб кожны актыўны партыец ведаў беларускую мову, В.Корын разам з тьгм лічыў, што "перавод на беларускую мову партработы толькі тады будзе паспяховым і дасць патрэбныя вынікі, калі беларуская мова будзе ўваходзіць у рабочыя масы праз усе шчыліны яго культурнага абслугоўвання". А гэта ж якраз і адсутнічала на практыцы. Больш-менш належным чынам яно было арганізавана толькі ў прафсаюзе працасветы, дзе 60% усіх формаў масавай культработы і 75% гурткоў было пераведзена на беларускую мову, а ў прафсаюзе ж саўгандальслужачых першы паказчык раўняўся 25%, медсанпрацьі 9, чыгуначнікаў — 8, сувязі — 4. Беларуская мова пакуль што недастаткова гучала ў дакладах на агульных сходах у працоўных калектывах, у сферы гандлёвага абслугоўвання людзей.
Малавядомая каму-небудзь з іншых народаў СССР паводле працягласці і жорсткасці культурна-моўная дыскрымінацыя беларусаў у перыяд іх знаходжання ў складзе Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі прычыпілася да таго, што на час правядзення ў 1926 г. усесаюзнага перапісу насельніцтва з кожнай сотні беларусаў (уключаны і тыя, што жылі па-за межамі БССР) на сваёй роднай мове размаўлялі 71,9 чалавека. У рускіх і ўкраінцаў такі паказчык быў роўным адпаведна 99,7 і 87,1. Сярод 40 лароднасцяў СССР, якія мелі свае ўласныя нацыянальна-дзяржаўкыя ўтварэнні або належалі да катэгорыі параўнальна буйных па колькасці, аналізуемы паказчык быў горшы, чым у беларусаў, толькі ў палякаў (42,9), башкіраў (53,8) і абхазцаў (57,0). Некалькі лепшым гэты паказчык бьіў сярод беларусаў, што жылі на тэрыторыі сваёй рэспублікі: тут з кожнай сотні іх на роднай мове размаўлялі 82 чалавекі. Ва ўкраінцаў у сябе дома такіх было 94,1 чалавекі.1 Зразумела, становішча з беларускай мовай было б яшчэ больш жаласным, калі б на яе як след не звярнулі ўвагі ў час паслякастрычніцкага адраджэння нашага краю і асабліва ў ходзе беларусізацыі. Шукаць і надалей эфектыўныя шляхі павышэння сацыяльнай ролі беларускай мовы абавязвала і тое незайздроснае месца, якое яна пакуль што займала ў адукацыі людзей. Паводле даных таго ж перапісу насельніцтва працэнт пісьменных беларусаў у цэлым па СССР на сваёй мове склаў 40,2 (а ўнутры БССР 47,3), што з'яўлялася 24-ым вынікам сярод тых самых 40 савецкіх народнасцяў; Беларусы па дадзеным паказчыку ішлі ззаду ўзбекаў, азербайджанцаў, кіргізаў, татараў, туркменаў, чувашоў, якутаў, аварцаў, даргінцаў, вацякоў, таджыкаў, марыйцаў, кара-калпакаў, зыранаў, абхазцаў. Для пераадолення такога
1 Богданов А Характермсгмка нацмональной грамотностн главнейшнх народностей СССР// Просвеіценне нацнональносгей. 1930. № 4-5. С. 81, 85.
КНІГІ ОНЛАЙН
