Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
4.2. Вяртанне гістарычнайпамяці
Распачаўшы будаваць жыццё на нацыянальным грунце, беларусы павінны былі па-новаму глянуць на сваё мінулае, якое з "дапамогаю" іх недобразычліўцаў аказалася ці вельмі скажоным ва ўяўленнях людзей, ці даўно імі забытым. Адданьія ідэі беларусізацыі інтэлігентныя сілы выдатна разумелі, што без адраджэння гістарычных традыцый, творчага выкарыстання духоўных каштоўнасцяў мінулага, якія на працягу многіх стагоддзяў ствараліся папярэднімі пакаленнямі, нсмажліва будзе паспяхова ажыццяўляць нацыянальна-культурнае адраджэнне Беларусі. Зусім апраўданае, заканамернае вярганне да такіх традьіцый і кайітоўнасцяў магло б карэнным чынам паўплываць на тагачасны стан культуры, узбагачэнне гістарычнай памяці. узмацнснне кансалідацыйных працэсаў у нацыянальным жыцці. Была рацыя. што ў першую чаргу вырашылі вярнуць народу памяць пра яго славутага сына першадрукара і асветніка Францішка Скарыну. У шэрагу ажыццёўленых з гчтай мэтай захадаў, бясспрэчна, найбольш важным з'явілася правядзенне ў 1925 г. святкавання 400-годдзя беларускага кнігадрукавання, заснаванага Скарынам. Апроч літаратараў, важны ўклад дзеля адраджэння ў памяці беларускага народа гэтага выдатнага дзеяча сярэднявечча ўнеслі мастакі і скульптары. Сярод твораў Скарыніяны выдзяляліся сваімі мастацкімі вартасцямі скульптурны партрэт першадрукара Заіра Азгура (1924), жывапісны — Янкеля Кругера (1925), літаірафія Абрама Бразера (1926). Як вынікае. да вяртання памяці пра выдатнага дзеяча эпохі Адраджэння актыўна далучыліся і прадстаўнікі яўрэйскай нацменшасці Беларусі.
Упершыню ў сваім жыцці многія беларусы пачулі шчырую праўду і яшчэ пра аднаго слыннага сына, смелага і адважнага змагара ш нацыянальную незалежнасць Кастуся Каліноўскага. Гэтую праўду першым адкрыў вядомы беларускі гісторык Усевалад Ігнатоўскі. 3 яго лёгкай рукі, пісаў у паказаннях у час арышту былы наркам асветы БССР Антон Баліцкі. паэты ўсхвалялі нацыянальнага героя беларускага народа "у сваіх вершах, мастакі малявалі карціны, скульптары ляпілі бюсты, Белдзяржкіно здымала фільм і г.д.", а рэжысёр і драматург Еўсцігней Міровіч напісаў і паставіў (сумесна з Аскарам Марыксам) у Менску ў 1923 г. п'есу "Кастусь Каліноўскі".
Яшчэ да пачатку абвяшчэння беларусізацыі дзяржаўнай палітыкай
1 Резолюшш пленумаЦК КП(б)Б 25-29 января 1925г. Мн., 1925 С. 5.
чытачы паспелі пазнаёміцца з цікавымі і змястоўнымі працамі У.Ігнатоўскага: "Кароткі нарыс гісторыі Беларусі", "Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пачатку XX сталецця". якія некалькі разоў перавыдаваліся ў 20-я гады. Гэты вучоны часта выступаў з публікацыямі на гістарычную тэматыку і на старонках перыядычнага друку.
Самыя актуальныя пытанні гісторыі Беларусі знаходзіліся заўжды ў цэнтры ўвагі нашага таленавітага гісторыка, эканаміста, этнографа Мітрафана Доўнар-Запольскага, хаця і даводзілася яму амаль увесь час жыць за яе межамі. Толькі ў кастрычніку 1925 г. вярнуўся на радзіму, дзе працаваў прафесарам кафедры гісторыі Беларусі педагагічнага факультэта, факультэта гаспадаркі і права БДУ. Будучы правадзейным членам Інстытута беларускай культуры, узначальваў у ім Археаграфічную камісію гісторыка-археалагічнай секцыі. Але мінскі перыяд навуковай дзейнасці гісторыка доўжыўся толькі да верасня 1926 г. Тым не менш, менавіта ў гэты час у Менску вьійшла з друку самая значная яго кніга "Народное хозяйство Белорусснл". Быў падрыхтаваны да выдання і рукапіс манаграфіі "Мсторня Белорусснн", у якой асвятляліся падзеі ад старажытнага часу да пачатку 20-х гг. XX ст. Ідэалагічныя службы бальшавіцкай партыі распарадзіліся аддаць рукапіс на рэцэнзаваннс ў аддзел друку ЦК КІІ(б)Б. Намеснік кіраўніка названага аддзела Віталь Сербента ў рэцэнзіі ад 6 лютага 1926 г. даў крайне адмоўны водгук на працу М.Доўнар-Запольскага, абвінавачваў яго за спробу даказаць, што "воля шырокіх сялянскіх мас была накіравана да стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці", што абраная на Першым усебеларускім кангрэсе 1917 г. Рада была выразнікам і носьбітам беларускай ідэі, захавальнікам правоў нацыянальнасці і тэрыторыі беларускага народа і таму яе эпоха назаўжды застанецца адлюстраваннем нацыянальных імкненняў значнай большасці беларускіх арганізацый.1 У рэцэнзіі заяўлялася, што "пададзеная да надрукавання праца праф. Доўнар-Запольскага з'яўляецца болып-менш паслядоўна аформленым і абгрунтаваным эканамічным фактарам пунктам гледжання нацыянал-дэмакратызму, па-першае, і падругое, мяркуючы па цытатах, якія прыводзяцца ніжэй, ілжывым асвятленнем гістарычных фактаў і свайго роду здзекам з практычнага правядзення дыктатуры пралетарыяту і савецкай улады"/ Закончыў свой водгук В.Сербента такімі словамі: "Нельга даць магчымасць беларускаму нацыянал-дэмакратызму атрымаць ідэалагічнае афармленне. Кнігу нельга дазволіць да надрукавання". I да парады рэцэнзента прыслухаліся выдаўцы. Разгледжаную працу М.Доўнар-Запольскага ў перакладзе на беларускую мову выдалі ў зусім іншую для нас гістарычную эпоху -у 1994 г. Манаграфія з вялікай прыхільнасцю бьіла сустрэта шырокім колам грамадства. Няцяжка ўявіць, якую вялікую перашкоду для адраджэння аб'ектыўнай гістарычнай памяці беларускага народа ўчыніў ідэалагічны апарат ЦК КП(б)Б, сарваўшы
1 Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994. С. 497.
2 Тамсама. С. 498.
3 Тамсама. С. 506.
ў самы разгар беларусізацыі выхад у свет кнігі М.Доўнар-Запольскага "йсторня Белорусснн".
Плённа працаваў на ніве беларускай навукі выпускнік Маскоўскага універсітэта Уладзімір Пічэта, які ў 1921 г. стаў першым рэктарам Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Сваімі даследаваннямі ён у многім паспрыяў правільнаму вызначэнню ролі беларускага фактару ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. У 1924 г. выйшла з друку першая частка яго кнігі "Гісторыя Беларусі” (М.; Л.). Для вырашэння практычных задач беларусізацыі выключна важную ролю адыграла яго праца "Белорусскнй язык как фактор нацнонально-культурный" (1924). У ёй, як пісалася вышэй, пераканаўча паказана дзяржаўным дзеячам практычная мэтазгоднасць увядзення роднай мовы ў службовае справаводства, дзе па віне ўладаў Рэчы Паспалітай яе не выкарыстоўвалі ўжо з 1696 г. Калі ў часы беларусізацыі не так шмат было праблем і перашкод з увядзеннем беларускай мовы ва ўсе віды службовага справаводства, бясспрэчна, ёсць немалая заслуга і У.Пічэты. Яго слушнай думцы па дадзенай праблеме проста не было альтэрнатывы.
3 выкладчыкаў БДУ, якія сваімі даследаваннямі садзейнічалі ўзбагачэнню гістарычнай памяці беларускага народа, варты ўпамінання Васіль Дружчьіц (Друшчыц). Сярод яго твораў, што выйшлі з друку ў першыя гады беларусізацыі, найболыпую каштоўнасць мелі: "Палажэнне ЛітоўскаБеларускай дзяржавы пасля Люблінскай ўніі" (Працы БДУ. 1925. № 6-7); "Места Менск у канцы XV і пачатку XVI ст." (Тамсама. 1926. № 12); "Беларускія месты ў гістарычнай літаратуры" (Гістарычна-археалагічньі зборнік. Мн., 1927).
Нацыянальная гістарычная тэматыка добра асвятлялася на старонках серыйнага навуковага выдання Інбелкульта і Беларускай акадэміі навук (БАН) "Запіскі аддзела гуманітарных навук'1 (1927-1930). Камісіі, кафедры і інстытуты Інбелкульта выдалі 6, БАН 7 кніг. 3 іх адзначым наступныя: Даўгяла Дз. "Матэрыялы да эканамічнае гісторыі Полацка (XVIII ст.)"; Каваленя А. і ІІІутаў С. "Матэрыялы да гісторыі Тураўшчыны"; Любаўскі М. "Літва і славяне ў іх узаемаадносінах у ХІ-ХІІІ сталецці"; Мачульскі В. "Да пытання аб беларускім элеменце ў "Слове аб палку Ігаравым": Ясінскі А. "Два словы аб волатах. Да праблемьі першапачатковага насельніцтва Беларусі".
Незвычайнай папулярнасцю карыстаўся часопіс Цэнтральнага бюро краязнаўства пры Інбелкульце "Наш край", першы нумар якога выйшаў з друку ў кастрычніку 1925 г. Тм зачытваліся практычна ўсе, ад школьніка да навукоўца, бо грамадства выказвала нечуваную да гэтага зацікаўленасць не толькі да нацыянальнай гісторыі. геаграфіі краіны ўвогуле. але і да кожнай яе канкрэтнай мясціны.
4.3. ІІалярызацыя поглядаў на палітыку беларусізацыі
I ўсё ж патрэбнай колькасці нацыянальна-самасвядомых, інтэлектуальных, прафесійна падрыхтаваных людзей для ажыццяўлення прадугледжаных гіалітыкай беларусізацыі мерапрыемстваў яўна неставала, як неставала і неабходнага мясцовага матэрыялу гістарьічнага і культурнага характару, які можна было б выкарыстаць для гэтай мэты. Адсутнасць многага з таго, на чым можна было паскорана развіваць, узбагачаць нацыянальную культуру народа, часта іптурхала да некрытычнага і празмернага ў колькасных адносінах запазычвання чужых духоўных каштоўнасцяў, што сур'ёзна непакоіла сапраўдных прыхільнікаў, змагароў за беларускую ідэю. Вось як наконт гэтага выказаў сваю заклапочанасць Міхась Зарэцкі ў кнізе "Падарожжа на новую зямлю" (Мн., 1929): "...дакуль мы будзем жыць гэтым пазадзьдзем чужой культуры, якое з тупым салдацкім самаздаволеннем "прэпадносілі" пам нашыя суседзі і якое мы прыймалі як чыстае збожжа? Дакуль мы будзем збіраць з чужога стала ўбогія брудныя аб'едкі. аддаючы сваё дабро на агулызую пагарду і зругу?" М.Зарэцкі цвёрда стаяў за тое, каб з суседніх культур браць у меру і толькі самае праўдзівае, неабходнае, чаго пакуль што бракуе на радзіме.
Нельга не пагадзіцца і з такой яго слушнай думкай, выказанай у прамове на ўстаноўчым з'ездзе Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў і паэтаў (лістапад 1928 г.): " У нас бываюць такія разлады, хіба расійскія творы, неракладзеныя на беларускую мову, не з'яўляюцца ўкладам у беларускую пралетарскую літаратуру, хіба п'еса расійская, рэвалюцыйная, добрая п'еса, ня ёсць уклад у беларускую пралетарскую культуру. Вось, таварышы, мы павінпы разам з вамі канкрэтна і раз на заўсёды сказаць, не. Гэта ёсць уклад у пралетарскую літаратуру наогул, але не ў беларускую".
Пазней, калі пачнуцца ганенні на М.Зарэцкага, і гэтыя праўдзівыя выказванні таксама будуць пастаўлены яму ў віну. Але, відаць, думаць і рабіць інакш ён не мог, бачачы, як асобы рускіх вялікадзяржаўных ці беларускіх нігілістычных поглядаў адчайна супраціўляюцца заканамернаму жаданню тытульнага народа БССР выжыць. адрадзіцца на ўласным грунце. ІІасля столькіх гадоў дзе гвалтоўнай, а дзе і старанна спланаванай, вытанчанай культурна-моўнай асіміляцыі людзей з такімі шкодньімі, варожымі поглядамі на ўсё нацыянальна-беларускае бьіло нямала ў нашым краі.
КНІГІ ОНЛАЙН
