Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Ужо і ў той час вельмі ходкі.м было ўсялякае канкрэтнае дзеянне па адраджэнні беларускага пачатку называюць шавінізмам ці нацыяналізмам у бальшавіцкім разуменні дадзенага слова. Гэтую шкодную тэндэнцыю так ахарактарызаваў у газеце "Савецкая Беларусь" (1925. 21 кастрычніка) навуковьі сакратар медьіцынскай секцыі Інбелкульта Павел Трамповіч: "Калі толькі дзенебудзь звернуць увагу на цяжкае становішча беларускае працы. больш чым навольны рух беларусізацыі, альбо напомняць, дзе гэта патрэбна, аб тым, што тут Беларусь, як адразу падымаецца шчаціна ў шматлікіх асоб.
Адказ даецца не па зместу прамовы альбо ўвагі, адразу пачынаюцца дакоры ў "заалёгічным шавінізме" і іншыя недарэчнасці".
Асабліва лёгка ўдавалася распаліць антыбеларускія настроі вялікарускім дзяржаўнікам сярод насельніцтва вернутых у 1924-1926 гг. Расійскай Федэрацыяй БССР Віцебшчьіны, Магілёўшчыны і Гомельшчыны. Гэтыя тэрыторыі з'яўляліся этнічна беларускімі і знаходжанне іх у складзе РСФСР пярэчыла нормам справядлівых стасункаў паміж дзвюма рэспублікамі, што вельмі добра разумелі агульнасаюзныя органы ў Маскве. Зусім інакш глядзелі на законнасць вяртання БССР яе гістарьічных зямель вялікарускія шавіністы, якіх, дарэчы, было нямала і на Гомельшчыне. Тут з'явіўся нават верш "На смерць губерннн", у якім даецца такая злосная ацэнка перадачы Гомельшчыны БССР:
Разделйлй нас, не спросйвшйся, Распродалй родіімый наш край, Утешенье есть только в лозунге: Всяк, кто может, скорей удйрай.'
Русіфікатарскія настроі на Беларусі добра падаграваліся і тымі адмоўнымі дачыненнямі да апошняй, якія фармаваліся на тэрыторыі самой Расійскай Федэрацыі. Яе друк, у адрозненне ад замежнага, амаль зусім маўчаў аб тым, што пазітыўнага адбывалася ў справе нацыянальнакультурнага адраджэння беларусаў, у працэсах кансалідацыі і трансфармацыі іх, як тады прынята было гаварыць, у сацьіялістычную нацыю. He толькі сярод многіх рускіх па нацыянальнасці палітыкаў, але і прадстаўнікоў інтэлігенцыі быў досыць папулярньім тэзіс аб перавагах іх культуры і мовы над усімі астатнімі, што існавалі, развіваліся ў СССР. Афіцыйныя структуры вельмі ахвотна пускалі ў друк усё тое, што садзейнічала папулярызацыі такіх поглядаў, незалежна ад таго, хто быў іх аўтарам. Занадта шчыраваў у тыя гады В.Ваганян у кнізе "Аб нацыянальнай культуры” (М.-Л., 1927) ён, нібыта выконваючы сацыяльны заказ рускіх шавіністаў, проста бессаромна пісаў, што руская мова "гэта мова ўсесаюзнай камуністычнай культуры. якую мы вьіпрацоўваем усе разам. Але да ўсяго гэтага руская мова ёсць міжнацыянальная мова нашага Саюзу... што без гэтай міжнацыянальнай мовы Саюз не можа існаваць" (с. 129), хаця. напэўна ж, ён добра всдаў, што Швейцарыя існуе, не маючы адзінай агульнадзяржаўнай мовы.
Гэтак жа варожа В.Ваганян быў настроены і супроць нацыянальных культур, прычым да такой ступені. што выклікаў на сябе вострую крытыку нават з боку прагрэсіўнай інтэлігенцыі Савецкага Саюза. He прыняў яго антыінтэрнацыяналістычнага погляду на духоўнае жыццё нярускіх народаў і друкаваны орган ЦК саюза работнікаў асветы "Просвеіценйе нацнональностей", заяўляючы, што В.Ваганян у сваёй кнізе "О нацнональной культуре" выказаў такія думкі, што калі іх сур'ёзна прыняць, дык тут (у духоўным жыцці нярускіх пародаў), па сутнасці ужо зуеім непатрэбная аніякая работа ні дзяржаўных структур, ні грамадска-
палітычных арганізацый, ні саміх людзей. Асабліва небяспечнай часопіс прызнаваў такую з многіх "перлінак" В.Вагапяна: "Цяпер ужо барацьба за камунізм увайшла ў такую стадыю, калі нацыянальныя культуры служаць для яе самым моцным тормазам; барацьба за камунізм немажліва без самай рашучай барацьбы з нацыянальнай культурай".' Адстойваючы, прапагандуючы такі варожы погляд на апошнюю, аўтару прыведзенай цытаты вельмі проста было апраўдацца перад усімі савецкімі народамі. спаслаўшыся на добра вядомыя словы У.Леніна, што "мэтай сацыялізму з'яўляецца не толькі зніштажэнне ... усякай адасобленасці нацый, не толькі збліжэнне, але і зліццё іх". Зразумела, дзеля дасягнення такой "гістарычнай" мэты адпадала ўсялякая патрэба ў існаванні ў СССР нацыяналыіых кулыур нярускіх народаў.
На шчасце, не ўсе бальшавіцкія ідэолагі. прадстаўнікі творчай інтэлігенцыі так негатыўна ставіліся да ролі нацыянальнага фактару ў культуры, як В.Ваганян. Былі часы. што ў Маскве хтосьці правільна разумеў, падзяляў клопаты беларусаў пра сваё нацыянальнае адраджэнне. Так, калі ў 1928 г. ЦК Усе ЛКСМ заслухоўваў даклад ЦК ЛКСМБ аб рабоце. ён указаў на нсабходнасць "яшчэ большага ўдзелу камсамола ў правядзенні практычных мерапрыемстваў партыі па нацыянальных пытаннях, яшчэ больш рашуча дабівацца ад камсамольскага актыву вывучэння беларускай мовы" 2
Нраблема нацыянальнага і інтэрнацыянальнага ў беларускай культуры асаблівае значэнне набывала ў дачыненні да мастацкага кіно, бо яно, па-першае, адразу ж стала выходзіць на шырокую аўдыторыю і, значыцца, істотна ўплываць не толькі на мастацкае, але і на этнакультурнае развіццё асобы, па-другое, у значнай ступені адрывала карэннае насельніцтва Беларусі ад уласнай духоўнай спадчьіны, бо многія кінафільмы выходзілі на экраны без дубліравання на беларускую мову і былі прысвечаны розным праблемам гісторыі і культуры іншых народаў. Перавага чужой тэматыкі над мясцовай у беларускім кіно адразу ж занепакоіла творчую інтэлігенцыю. Першым з такой нагоды прабіў трывогу пісьменнік М.Зарэцкі. Яго артыкулы ў газеце "Савецкая Беларусь”: "Два экзамеігы. Да пытання аб тэатральнай крытыцы" (18 студзеня 1928) і "Чым пагражае нам Дзяржкіно. Да крытыкі тэматычнага плана" (2 і 3 лістапада 1928) аб'ектыўна паказвалі. якім шляхам ішоў на Беларусь гэты ііараўнальна новы для яе від мастацтва. М.Зарэцкі перасцярагаў ад неразумных тут запазычванняў з любых культур, у т. л. і рускай, беспамылкова лічыў. што ўсё лепшае ў беларускім кіно павінна арганічна вырастаць з глебы нашае беларускае культуры. Да гэтых слоў варта было б і сёння прыслухацца нашаму кінематографу. які часта грэбуе як беларускай мовай, так і мясцовай тэматыкай, стаіць упапярок на шляху нацыянальна-культурнага Адраджэння. He раз востра выказваўся па пытанні дадзенага віду мастацтва і пісьменнік Анатоль Вольны. Вялікі. справядлівы гнеў у яго выклікалі знятыя "беларускай кінафабрыкай" стужкі "Прастытутка", "Масква кабацкая" галоўным чынам з-за свайго зместу.
1 Просвешенме нацмональностей. 1932. № 8-9, С. 75.
2 Комсомольская правда. 1929. 6 октября.
Пахвальна, што на бок беларусізацыі адразу ахвотна і зусім усвядомлена стала моладзь, бачачы ў ёй важны сродак нацыянальнадухоўнага пераўтварэння роднага краю. На вялікас шчасце, тады яна, не да прыкладу сённяшняй, прытрымлівалася, ва ўсіх дачыненнях, цвярозага ладу жыцця, не ведала такога масавага захаплення алкаголем, наркаманіяй і дзікай маскультурай, рэальна глядзела на рэчы. I галоўнае, ёй нельга было адмовіць у працавітасці. што дапамагала ў дасягненні не толькі добрых вынікаў на вытворчасці. але і ў авалодванні ведамі, далучэнні да мастацкіх здабыткаў і ў прымнажэнні багаццяў роднай кульгуры. Асабліва вызначаліся ў гэтым выхадцы з сельскай моладзі, якой на доўгі час наканавана было стаць сапраўдным генератарам пісьменніцкай, навуковай, педагагічнай інтэлігенцыі. У час беларусізацыі з яе асяроддзя выйпіла столькі талентаў, на што не разлічвалі нават самыя гарачыя прыхільнікі адрадэжэння.
Добрымі справамі ўславіла сябе студэнцкая моладзь. Праціўнікі беларусізацыі з ліку прафесарска-выкладчыцкага складу неаднаразова "падбівалі" яе выступіць супраць выкладання прадметаў у інстытутах і тэхнікумах на беларускай мове. I сям-там навучэнцы і студэнты, галоўным чынам небеларускай нацыянальнасці. ці добра зрусіфікаваныя беларусы з гарадоў, паддаваліся гэтай пікоднай ідэалагічнай апрацоўцы мазгоў. Аднак болыпасць прыхільна ставілася да беларусізацыі навучальна-выхаваўчага працэсу, справядліва бачачы ў гэтым важны сродак падрыхтоўкі нацыянальна самасвядомай беларускай інтэлігенцыі, у якой у той час мелася такая вострая патрэба.
Пазітыўныя зрухі ва ўзрастанні ролі нацыянальнага фактару ў практыцы вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школы, бяспрэчна, з'явіліся вынікам пільнай увагі да развіцця гэтага пытання партыйных органаў і самога ЦК КП(б)Б. ГІа яго ініцыятыве праводзіліся абследаванні партьійнай працы ў ВНУ і рабфаках, у час якіх разглядаўся і стан іх нацыянальнага жыцця. Пасля заслухоўвання такога пытання ў красавіку 1927 г. сакратарыят ЦК КП(б)Б пастанавіў: "а) працягваць цвёрды курс па правядзенню беларусізацыі і па ўкараненню бсларускай мовы ў звычай студэнцтва і навуковых працаўнікаў; ... г) павялічыць перавод вучэбнай працы на беларускую мову".1 Без такой увагі не назіралася б даволі прыкметная беларусізацыя педагагічнага працэсу ў вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школе.
Разбуджаная ад летаргічнага сну нацыя выявіла незвычайную здольнасць у стварэнні і ўзбагачэнні свайго інтэлектуальнага патэнцыялу. Найперш гэта датычыла мастацкай інтэлігенцыі і яе асноўнага асяродка пісьменніцкага. Хутка заявілі аб сабе і вучоныя. Гістарычная заслуга навуковай, мастацкай інтэлігенцыі заключаецца ў тым, што яна ў гранічна сціслы тэрмін тэарэтычна і псіхалагічна падрыхтавала масы жыць паводле прагрэсіўных стандартаў беларусізацыі. Ажыццяўленню яе ідэй прысвяцілі свой талент тысячы інтэлігентных людзей, для якіх лёс нацыі заўсёды быў
даражэй за ўласнае шчасце. У кагорту такіх самаадданых творцаў штогод уліваліся ўсё новыя і новыя маладыя генерацыі беларусаў. Псторыя нашай Бацькаўшчыны яшчэ не ведала такога масавага і актыўнага служэння беларусаў нацьіянальнай ідэі, як у перыяд беларусізацьіі 20-х гадоў. Толькі самыя вялікі песімісты ці зацятыя ворагі яе не верылі ў рэалыіасць гэтай высакароднай задумы.
4.4. Уклад прадстаўнікоў некарэннага насельніцтва ў беларусізацыю
Цалкам апраўдала на практыцы. што пры правядзенні беларусізацыі партыйныя і савецкія органы рэспублікі самую сур'ёзную ўвагу надавалі ўцягненню ў актыўную стваральную дзейнасць на карысць беларускай культуры і асоб небеларускай нацыянальнасці. Сродкі масавай інфармацыі ахвотна давалі ім магчымасць паўдзельнічаць у абмеркаванні дадзенай праблемы. Вось, да прыкладу, як выказаўся па ёй на старонках часопіса "Полымя" (1928, № 1. С. 111) А.Каплан: "... нам катэгарычна трэба заганіць байкі аб тым, што справу будаўніцтва беларускае культуры трэба даручыць толькі беларусам. Кожны камуніст, якой бы ён ні быў нацыянальнасці, павінен гэтай справай займацца, зусім зразумела, у рамках, адведзеных яму яго культурным узроўнем".
КНІГІ ОНЛАЙН
