Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
2 Там же
істотнага адставання ў моўным развіцці беларусам патрэбна было яшчэ не адно дзесяцігоддзе напружанай, стваральнай працы на ўсіх участках нацыянальна-культурнага будаўніцтва. Беларусізацьія, як паказалі першыя гады яе ажыццяўлення. у стане бьіла справіцца з рэалізацыяй гэтай лёсавызначальнай для напіага народа праблемы.
4.7. Цяжкасці і перашкоды на шляху беларусізацыі
Першьія паспяховьія крокі ў ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі беларусізацыі ні ў якім разе нельга разглядаць як трыумфальнае шэсце беларускага народа па шляху свайго адраджэння. 1 на пачатку, і ў сярэдзіне, і тым болып у канцы яе заўждьі былі сур'ёзныя цяжкасці і перашкоды, якія не давалі ў належнай ступені выкарыстаць на практыцы ўсё лепшае, што ўключала ў сябе абвешчаная савецкай дзяржавай нацыянальная палітыка. Непаразуменні, а часам нават у пэўнай форме супраціўленне беларусізацыі аказвалі і сяляне, хаця менавіта больш за ўсё ў іх інтарэсах давялося прыстуліць да такой палітыкі, бо сельскія жыхары мацней трымаліся за нацыянальныя традыцыі, вельмі дрэнна валодалі рускай мовай. на якой ў першыя гады савецкай улады вялося службовае справаводства і ў сельскай мясцовасці. Але ж навязаныя ў дарэвалюцыйны час і сялянам погляды на беларускую мову, як на "мужьіцкую", "халопскую", з прычьін нібыта немагчымасці выкарыстання яе ў складанай дзейнасці адміністрацыйных і судовых органаў, навучальных устаноў не так проста пераадольваліся. адыходзілі ў нябыт на пачатку будаўніцтва новага жыцця. Усё гэта даводзілася улічгаць пры правядзенні ідэалагічнай працы на в*сцы напярэдадні і ў ходзе ажыццяўлення беларусізацыі, бо не перакапаўшы чалавека, не зробіш яго актыўпым змагаром за нацыянальную ідэю.
Нс зусім былі падрыхтавалы да суцэльнай беларусізацыі гарады, сярод рабочых і служачых якіх і да, і пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі доўгі час пераважалі асобы некарэннай нацыянальнасці. Толькі дзякуючы таму, што ў нацыянальнай палітыцы ўрада і партыі рэспублікі былі ўлічаны інтарэсы і гэтай катэгорыі насельніцтва, яно ў аснове сваёй усё ж прыхільна ставілася да беларусізацыі. 3 боку прадстаўнікоў некарэннай нацыі не назіралася якіхнебудзь сур'ёзных пярзчанняў, супраціўлення такой палітыцы. Значна цяжзй было схіліць на яе бок многіх апратчыкаў, не выключаючы тых, хто займаў досыць высокія пасады. Нездарма ж, як на фактар абцяжарвання правядзення беларусізацыі. пленум ЦК КП(б)Б (студзень 1925г.) спасылаўся на тое. што пад той час яшчэ "не былі зламаны рэзка-адмоўныя вялікадзяржаўнашавіністычныя адносіны да беларускай мовы і работы па беларусізацыі з боку старога рускага чыноўніцтва. якое знаходзілася на працы ў савецкім анараце". Такім, вядома. яно заставалася ў сваёй большасці і пад канец 20-х гадоў. Прышчэпленыя самім характарам палітыкі Расійскай імперыі шавіністычныя погляды і настроі сваім верным слугам з ліку мясцовай адміністрацыі Беларусі вельмі павольна выкараняліся з іх псіхалогіі. Пахвальна толькі, што патрабаванні да савецкіх служачых авалодаць 70
беларускай мовай не выклікалі якіх-небудзь масавых, адкрытых пратэстаў. Супраціўленне беларусізацыі апаратаў, пісалася ў "Правде" ад 18 чэрвеня 1925г., насіла пасіўны характар і выражалася толькі "ў буркатні і плётках".
3 неймавернай цяжкасцю вызваляліся ад чаду вялікарускага шавінізму многія выкладчыкі вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. Калі беларусізацыя ў БДУ імя Леніна з кожным днём станавілася ўсё больш рэальнай з'явай, прафесар біялогіі і заалогіі гэтай установы Шчапоццеў, адпрацаваўшы тут ўжо пяць гадоў, падаў заяву на звальненне, матывамі для чаго паслужыпі: "Предстояшая белоруснзацня моей кафедры. незнакомство с белорусскнм языком н невозможность чмтать лекцнн на нностранном (белорусском. — Л.Л.) языке, хотя бы я его н поннмал".1
У падобным духу выступаў супраць беларусізацыі навучальна-выхаваўчага працэсу выкладчык рабфака Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі Менцюкоў, які так адказаў на прапанову весці выкладанне на беларускай мове: "Беларуская мова штучная, гэта ёсць выдумка беларускіх шавіністаў, дый сама Беларусь ёсць "Белая Русь", ёсць Расія і ніякай паасобнай мовы яна не мае"2
З'яўленню такіх памылковых, а для самой беларусізацыі і дужа шкодных поглядаў садзейнічала адсутнасць глыбоканавуковых распрацовак па гісторыі і культуры Беларусі. Трэба сказаць, што і сярод саміх вучоных гэтых галін навукі не існавала цвёрдай пазіцыі па многіх прынцыпова важных пытаннях. Калі большасць з іх (вучоных) глядзела на беларускі народ як на самабытны этнас з адметнай культурай і мовай, дык вядомы ў той час мовазнавец дацэнт БДУ Іосіф Воўк-Левановіч распаўсюджваў сярод студэнтаў і выкладчыкаў, а таксама ў выступленні на дыскусіі ў Беларускай акадэміі навук "Аб шляхах беларускай літаратурнай мовы" ілжывы погляд аб тым, што беларуская мова з'яўляецца адным з разгалінаванняў рускай мовы. Зыходзячы з такіх пазіцый, ён прапанаваў цэлы шэраг беларускіх слоў замяніць рускімі, а таксама выкінуць з беларускай лексікі ўсе ці вялікую колькасць слоў, якія трапілі ў яе з іншых моваў. Што атрымалася б ад такога "хірургічнага ўмяшання" ў моўную беларускую тканіну, зусім няцяжка зразумець Гэты мовазнавец адмаўляў нават саму палітыку русіфікацыі ў дарэвалюцыйнай Беларусі.
Існавалі і іншыя перашкоды, цяжкасці на шляху беларусізацыі. якія даводзілася пераадольваць праз вялікія намаганні. Тут можна ўказаць на досыць значную тэрытарыяльную стракатасць лексікі і фанетыкі беларускай мовы, адсутнасць уніфікаванай беларускай мовы. нераспрацаванасць навуковай. тэхнічнай, палітычнай, юрыдычнай, педагагічнай, медыцынскай тэрміналогіі. 3 прычыны ўсяго гэтага ўкараненне беларускай мовы ў паасобных сферах грамадскага жыцця рэспублікі, асабліва ў навуцы. службовым справаводстве, адбывалася значна цяжэй, чым яўрэйскай і гюльскай. паколькі апошнія дзве з'яўляліся добра ўніфікаванымі. мелі ў краінах ці рэгіёнах пражывання асноўнай часткі іх носьбітаў багатую практыку абслугоўвання розных галінаў дзейнасці чалавека.
1 Сянькевіч А. Заленінскую лініюў нацпалітыцы -Полымя. 1930. № 11-12. С. 160.
2 Сянькевіч А. За ленінскую лінію ў нацпалітыцы. С. 160.
Найбольш жа трагічным і цяжкім паводле сваіх вынікаў з'яўлялася тое, што ідэя беларусізацыі ўжо на яе першапачатковым этапе не падабалася, не адпавядала поглядам паасобных палітычных кіраўнікоў рэспубліканскага маштабу. Таму пры любым зручным моманце ёй ставілі палкі ў колы. Сёйтой нават у надрукаваных у 1926 г. матэрыялах да 400-годдзя зараджэння друку на Беларусі і звязаных з правядзеннем гэтай даты мерапрыемстваў убачыў крамолу. I як ужо не раз здаралася, з рэзкай крытыкай на ход, характар беларускага нацыянальнага Адраджэння накідваўся першы сакратар ЦК КГІ(б)Б В.Кнорын. выкарыстоўваючы дзеля гэтага нават старонкі часопіса "Полымя", хаця менавіта апошняму самім лёсам наканавана было знаходзіцца ў авангардзе абаронцаў беларускай культуры і мовы. Нягледзячы на многія правільныя палажэнні, што выказаны ў 1928 г. В.Кнорыным па праблеме беларусізацыі ў кнізе "За культурную рэвалюцыю", ёсць тут і такое, што яўна супярэчыла, шкодзіла беларускаму нацыянальна-культурнаму Адраджэнню. У гэтай высокай партьійнай асобы, да прыкладу. былі самыя негатыўныя адносіны да нашай даволі багатай для свайго часу сярэдневяковай духоўнай спадчыны і гісторыі, Вынікае гэта з наступных слоў: "Ня трэба нам шукаць гісторыю нашага культурнага ўздыму ў эпосе Стэфана Баторыя (польскі кароль і вялікі князь літоўскі 1576-1586 гг. -Л.Л.)... Ня трэба шукаць гісторыі развіцця беларускай культуры ў езуіцкай акадэміі, якая была створана 400 год таму назад..." (с. 21). Аўтар быў "супраць таго, каб сярэдневяковых манахаў (да іх ён залічваў Францішку Скарыну, Кірылу Тураўскага, Кліменція Смаляціча, Сімяона Полацкага. Л.Л.) — на якой бы яны мове ні пісалі уключаць у лона папярэднікаў нашае культуры..." (с. 81). А гэта ж, як цяпер кожны хоць трохі дасведчаны ў гісторыі беларус ведае, гакія выдатныя постаці, якімі магла б ганарыцца любая сучасная еўрапейская нацыя. Нас жа прымушалі забыцца на такіх вялікіх постацяў нацыі. "Мы так "раскрытыкуем" Смаляцічаў і Тураўскіх, пісаў В.Кнорын. што двух радкоў ім будзе шкода прысвячаць у нашай гісторьіі, бо яны ідуць ад другой лініі, а не ад лініі працоўных мас" (с. 81). Пасля азнаямлення з усім вышэй прыведзепным, думаецца, нікога не здзівяць словы В.Кнорына, што беларусы спазніліся з выхадам на гістарычную сцэну.
4.8. Інфармацыйнае забеспячзнне беларусізацыі
Для абсалютнай бальшыні людзей беларусізацыя сталася зусім незвыклай з'явай. I такое няцяжка зразумець: гадамі афіцыйныя крыніцы інфармацыі распускалі плёткі пра адсутнасць беларусаў у самой прыродзе, і вось раптам прызналі іх не толькі за самабытны народ, але і ўзвялі ў статус дзяржаўнага, пачалі рабіць практычныя захады па прыярытэтным развіцці яго нацыянальнай культуры. Каб усё гэта людзі добра ўсвядомілі, ім патрэбна было як след растлумачыць сутнасць дзяржаўнай палітьікі беларусізацыі. Афіцыйны ідэалагічны апарат шмат прыклаў намаганняў дзеля асвятлення дадзенай праблемы, спаўна выкарыстоўваючы перш за ўсё друкаваныя сродкі масавай інфармацыі. прычым незалежна ад мовы выдання.
Яшчэ да абвяшчэння беларусізацыі дзяржаўнай палітыкай выходзіла нямала нерыёдыкі агульнарэспубліканскага значэння, у прыватнасці, газеты "Звезда", "Савецкая Беларусь", часопісы "Вестннк Народного комнссарната просвеіденйя", "Полымя", "Маладняк".
Вялікай падзеяй сталася выданне з чэрвеня 1924 г., гэта значыць за месяц, як беларусізацыі быў нададзены статус дзяржаўнай палітыкі, часопіса Народнага камісарьіята асветы і саюза працаўнікоў асветы БССР "Асьвета". Напачатку ён выходзіў на рускай і беларускай мовах, паколькі не ўсе настаўнікі добра валодалі апошняй. Пазней жа гэты перыядычны педагагічны орган стаў цалкам беларускамоўным (з 1930г. атрымаў запалітызаванае найменне "Камуністычнае выхаванне"). Ужо ў першым нумары часопіса "Асьвета" ў артыкуле намесніка наркама асветы БССР Антона Баліцкага "Блнжайшне задачн Наркомпроса в связн с укрупненнем Белорусснн" вялася прынцыповая, сур'ёзная размова і пра нацпалітыку ў сферы асветы. 3 гэтай гіалітыкі асобна быў выдзелены моўны аспект. Погляды на яго нелыа не прызнаць за прагрэсіўныя, у чым можна пераканацца з наступных вытрымак: "Прьінцып матчынай мовы ў школе для Наркамасветы Беларусі з'яўляецца свяшчэнным, а паколькі балыпыня сялянскага, у асаблівасці, дзіцячага насельніцтва, гаворыць на беларускай мове, дык і школы ў сельскіх мясцовасцях і часткова ў гарадах, якія абслугоўваюць беларускае насельніцтва, паступова пераходзілі і пераходзяць на беларускую мову выкладання.
КНІГІ ОНЛАЙН
