Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
1 Зьвязда. 1930. 7 снежня
2 Рэзалюцыі кастрычніцкага пленума ЦК КП(б)Б. С 23.
' Рэзалюцыі кастрычнійкага пленуму 1[К КП(б)Б. С. 27-29
Канкрэтныя задачы вызначыў кастрычніцкі пленум ЦК КП(б)Б і ў рабоце сярод розных катэгорый працоўных, вылучыўшы на першас месца рабочы клас. У рэзалюцыі так пра гэта сказана: "Рабочыя масы пад кіраўніцтвам партыі павінны ўзяць на сябе ініцыятыву ў вывучэньні беларускай мовы, у ажыцьцяўленьні беларусізацыі дзяржаўнага. гаспадарчага, коопэратыўнага і профсаюзнага апаратаў, у вывучэньні гісторыі і эканомікі Беларусі і г. д." Лічылася, што ўсялякае "адставаньне ў справе беларусізацыі рабочых мас будзе вссьці да паслабленьня сувязі рабочае клясы з вёскай"2 , якая ў той час практычна ўся размаўляла на беларускай мове. Пленум папярэджваў аб недапушчальнасці правядзення прымусовасці беларусізаныі рабочых мас, бо гэта вяло б да іх адрыву ад партыі, патрабаваў улічваць, што сярод іх значны працэнт падаў на асобаў яўрэйскай і рускай нацыянальнасцяў, а таксама абруселых карэнных беларусаў, якія адвыклі ад ужыванпя сваёй роднай мовы.
Катэгарычна выступаючы супроць прымусовасці беларусізацыі рабочых мас, кастрычніцкі пленум ЦК КП(б)Б адначасова заняў зусім процілеглую пазіцыю ў дачыненні да работнікаў дзяржаўнага і гаспадарчага апаратаў. "Тут, запісана ў яго рэзалюцыі, у адносінах да служачых дапушчальна прымусовасьць у справе аўладаньня беларускай мовай"’. I з гэтым можна цалкам пагадзіцца, бо раз работу ў дзяржаўным ці гаспадарчым апаратах належыла весці на беларускай мовс, дык як жа тут можна было працаваць. не валодаючы ёю. Так прынята ўсёй сусветнай практыкай, з чым не маглі не пагадзіцца і беларусы, распачаўшы будаваць сваё жыццё на нацыянальным грунце.
Станоўча, што і на гэты раз КП(б)Б палітыку беларусізацьіі зусім не зводзіла да авалодання беларускай мовай. Сваю задачу па-ранейшаму яна бачыла ў аўладанні "ўзрастаючым рухам за стварэньне беларускай культуры, а таксама ў падборы, выпрацоўцы і ўцягненьні ў кіруючую партработу балынавіцка-вытрыманых кадраў беларускіх работнікаў".
Надаючы першачарговую ўвагу праблемам нацыянальна-культурнага развіцця беларускага народа, як пераважнага па колькасці на сваёй этнічнай тэрыторыі, партыя і на гэты раз не выпускала з поля зроку патрабаванняў нацыянальньгх меншасцяў Беларусі. У рэзалюцыі кастрычніцкага пленума ЦК КП(б)Б, як гэта і патрабавалася ў шэрагу іншых партыйных дакументах. гаварылася пра неабходнасць сістэматычнай масавай работы "сярод яўрэйскіх, польскіх і інш. рабочых на іх нацыянальных мовах". далейшай актывізацыі дзейнасці нацыянальных камісій, якія не павінны абмяжоўвацца толькі пытаннямі беларусізацыі. У сувязі з пераходам на раённую сістэму кіравапня было прызнана мэтазгодным пайсці на стварэнне такіх камісій пры частцы раённых і гарадскіх выканкамаў, узмацненне інструкгарскага апарату Цэнтральнай нацыянальнай
1 Тамсама С. 28.
’ Тамсама С. 29
’ Тамсама
4 Тамсама. С. 30.
камісіі ЦВК БССР.1
Слушным прапановам кастрычніцкага (1930) пленума ЦК К1І(б)Б не так проста было збыцца. У небе Беларусі згушчаліся цёмныя хмары, засланяючы светлыя промні сонца ад людскіх вачэй. Але былі і пагодлівыя дні, Хадзілі радасныя чуткі, што з таго ці іншага абвінавачанага ў "нацдэмаўшчыне" знялі ўсялякую віну, дазволілі працаваць на ранейшым месцы. Значыцца, можна служыць святой ідэі беларусізацыі.
Па-ранейшаму гэта праблема не сыходзіла са старонак псрыядычнага друку, у тым ліку і самага аўтарытэтнага, распаўсюджанага сярод партыйных, савецкіх апаратчыкаў часопіса "Бальшавік Беларусі". Амаль ва ўсіх яго кумарах, што выходзілі ў 1930-1932 гг., хоць адзін артыкул ды прысвячаўся розным аспсктам нацыяпальных дачыненняў, часцей за ўсё праявам рускага вялікадзяржаўнага шавінізму і мясцовага нацыяналізму. I нават, калі ў артыкуле разглядаліся падобнага роду пытанні. у ім часта ў пазітьгўным плане вялася гаворка і пра беларусізацьію.
Да гонару і газеты "Зьвязда" неабходна сказаць, што і яна ў час даволі актыўнага шагання рэпрэсіўных службаў з "нацдэмакратызмам" не баялася смела абараняць беларускія нацыянальпыя інтарэсы. Асабліва аператыўна рэагавала газета на ўсялякія спробы ворагаў беларупічыны затармазіць ход надзялення беларускай мовы ўсім аб'ёмам сацьіяльных функцый, што лагічна вынікала з зусім законна атрыманага ёю статусу дзяржаўнай. Са згоды рэдакцыі шэраг вельмі слушных ацэнак выказаў у сваім грунтоўным артыкуле "Супроць буржуазнай рэакцыі ў мовазнаўстве (Аб лінгвістычнай дыскусіі ў Беларускай акадэміі навук)" Валабрынскі. Ён правільна разабраўся, якую небяспечную міну імкнуўся падкласці пад беларускую ідэю сваім дакладам "Аб шляхох беларускай літаратурнай мовы" Іосіф Воўк-Левановіч. Выступленне апошняга Валабрынскі палічыў наскрозь прасякнутым вялікадзяржаўным шавінізмам. "Яго ўстаноўка гэта паход супроць нацыянальнай палітыкі партыі, суііроць беларусізацыі. супроць беларускае мовы. за "адзіную, непадзельную" расійскую культуру, гэта значыць па сутнасьці за нацыянальнае прыінечаньне". Гэты наступ супроць беларускасці Воўк-Левановіч вядзе вельмі хітра, пад выкладкай марксізму, з інтэрнацыяналісцкіх пазіцый. і таму, іранізуе Валабрынскі. "яго інтэрнацыяналістычнае сэрца сціскаецца ад болю пры відзе "насаджэньня” розных нацыянальных культур".
На гэтай жа дыскусіі І.Воўк-Левановіч ужо каторы раз працягваў смакаваць "зьбітьі трафарэтны тэзіс усіх вялікадзяржаўных нацыяналістых", што "працоўныя масы Беларусі не разумеюць беларускай літаратурнай мовы", а таму трэба многія яе словы, асабліва польскага паходжання, замяніць рускімі.
Даволі аргументавана Валабрынскі адхіляе сцвярджэнне ВоўкЛевановіча, што ў дарэвалюцьійнай Беларусі ніхто не праводзіў палітыкі прымусовай русіфікацыі. Праўда, Валабрынскі рэзка крытыкаваў і "найдэмакратаў" за іх спробы ачысткі лексікі беларускай мовы ад русізмаў. 3
1 Рэзалюцыі кастрычніцкага пленуму ЦК КП(б)Б. С. 31, 32
аўтарам артыкула нельга пагадзіцца толькі ў тым выпадку, калі ён дае палітычную ацэнку дзейнасці беларускіх "нацдэмаў", называючы іх, як тады было прынята, "ворагамі народа".1
Шматлікімі пераканаўчымі фактамі добра пацвярджалася, што набыты беларусізацыяй у другой паловс 20-х гг. разгон не так проста было прыпыніць. Беларускі народ паверыў і шчыра імкнуўся да нацыянальнага Адраджэння, якое ён звязваў з перамогай Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. A раз так, адпаведныя дзяржаўныя і партыйныя органы, нават калі самі не мелі асаблівага жадання ў набліжэнні беларускай нацыі да гэтай запаветнай мэты адраджэння, усё ж штосьці павінны былі рабіць дзеля яе ажыццяўлення.
Паказальнай у гэтым плане была пастанова бюро ЦК і прэзідыума ЦК К11(б)Б "Аб узмацненьні барацьбы з ухіламі ў нацыянальным пытаньні" (надрукавана ў часопісе "Бальшавік Беларусі", 1931 г., № 12.). Якія толькі грозныя эпітэты ў ён ні былі выказаны на адрас надуманага беларускага нацыянал-дэмакратыз.му і нацыянал-апартунізму! Аднак знайшлося месца і для падтрымкі беларусізацыі, апорай, самымі актыўнымі праваднікамі якой якраз і былі многія г. зв. нацдэмы. Шмат у чым пераклікаючыся з вышэй разгледжанай рэзалюцыяй кастрычніцкага пленума ЦК КП(б)Б, дадзеная пастанова палічыла неабходным так сфармуляваць асноўныя напрамкі ў галіне нацыянальнай палітыкі:
"а) паслядоўна праводзіць політыку беларусізацыі, прымаючы рашучыя меры ўзьдзсяньня ў адносінах да тых кіруючых нізавых раённых і цэнтральных работнікаў, якія ігнаруюць беларусізацыю і асабліва не вывучаюць беларускай мовы;
б) далейшае растлумачэньне шырокім масам працоўных, у першую чаргу пролетарскім масам, значэньня правадзімай КН(б)Б беларусізацыі, разгортваючы ўпартую сістэматычную работу па беларусізацыі рабочай клясы...
в) ... абмежаваньне задач па беларусізацыі адным толькі вывучэньнем беларускай мовы з'яўляецца недаацэнкай нацыянальнага пытаньня...
г) даручыць нацкамісіі ЦВК і культпропу ЦК распрацаваць практычныя мерапрыемствы па ўзмацненьні работы ў галіне бсларусізацыі сярод рабочых і ва ўсіх установах..."(С. 70).
У абарону беларусізацыі працягвалі выступаць і з добрым разуменнем праблемы — паасобныя вядучыя дзяржаўныя і партыйныя дзеячы. Сярод іх быў і загадчык аддзела ЦК КП(б)Б Аляксандр Чарнушэвіч. На яго погляд, і ў 1931 г. беларусізацыя яшчэ не дасягнула належнага ўзроўню, хаця прынята вялікая колькасць дырэктыў з боку ЦК КП(б)Б, раённых, гарадскіх камітэтаў партыі. Адставанні з беларусізацыяй А.Чарнушэвіч бачыў перш за ўсё ў тым, што "нават ня ўсе члены партыі, нават ня ўвесь партактыў карыстаецца беларускай мовай". Ен востра крытыкаваў паасобных гаспадарнікаў, якія тлумачылі "невыкананьне прамфінплану тым, што ўводзіцца бел.мова". Каб хутчэй пакончыць з такімі шкоднымі памылковымі поглядамі, аўтарам
1 Зьвязда. 1930. 25 красавіка
артыкула заяўлялася. што "ўсякае ігнораваньне беларусізацыі, усякія спасылкі на тое, што яна перашкаджае гаспадарчай рабоце, зьяўляецца нічым іншым, як вылазкай клясавага ворага ў вобразе ... вялікадзяржаўнага шовінізму. Тое самае можна сказаць і адносна контррэвалюцыйнага беларускага нацдэмакратызму".1
Як бачым, А.Чарнушэвіч, з позіркам у будучае, каб на ўсякі выпадак зняць з сябе адказнасць за адстойванне ідэі беларусізацыі, добра "кусануў" і беларускіх "нацдэмаў", але ж гэта не дапамагло яму пазбегнуць суровай кары ў 1938 г.
Яшчэ больш выразна гаты страх не выключана магчымасць, што перш за ўсё перад гіартыйным Цэнтрам у Маскоўскім Крамлі, праявіўся ў артыкуле "Напярэдадні XIV зьсзду КГІ(б)Б" ("Бальшавік Беларусі". 1931, №12) другога сакратара ЦК КП(б)Б Васіля Шаранговіча. У сакавіку 1937 г. ён стане першым сакратаром ЦК КП(б)Б і будзе адзіным за ўвесь даваенны перыяд беларусам, які займаў гэтую высокую пасаду. Але знаходзіўся на ёй менш як год. бо стаў ахвярай сталінскіх рэпрэсій. У згаданым артыкуле В.Шаранговіч сухога месца не пакінуў на бязвінным целе бсларускага "нацдэмакратызму". "Барацьба з ім, заяўляў адказны партыйны дзеяч. -павінна праводзіцца з ііяўхільнай пасьлядоўнасьцю і ў далейшым і патрабуе бязьлітаснага зрываньня масак з яго найбольш скрытых форм" (С. 10). I трэба сказаць, што гэты заклік другога сакратара ЦК КГ1(б)Б і сапраўды пачаў праводзіцца ў жыццё, прычым куды больш актыўней, чым ідэі беларусізацыі, пры якую ён таксама сказаў у сваім артыкуле. Звяртае ўвагу. што ўсё ж галоўнай небяспекай у парушэннях прынцыпаў савецкай нацыянальнай палітыкі В.Шаранговіч лічыў наяўнасць у настроях і дзеяннях паасобных людзей праяваў вялікадзржаўнага ўхілу, а не "нацыянал-дэмакратызму". Гэта пазней дадзеныя праявы памяняюцца паміж сабою месцамі. У разглядаемым жа артыкуле аўтар запатрабаваў "узмаціііць справу беларусізацыі апаратаў і асабліва сярод рабочых мас, не абмяжоўваючыся толькі вывучэньнем беларускай мовы, а дабівацца таго, каб парторганізацыі і рабочыя масы аўладалі ўсімі пройэсамі нацыянальна-культурнага будаўніцтва". (С. 11).
КНІГІ ОНЛАЙН
