Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Тэмпы беларусізацыі не задавальнялі і НК КП(б)Б, таму ён прапанаваў Нацыянальнай камісіі ЦВК БССР даслаць у Цэнтральную кантрольную камісію Рабоча-сялянскай інспекцыі "матэрыял аб супраціўленні беларусізацыі з боку апаратаў цэнтральных і раённых устаноў для прыцягнення вінаватых да адказнасці". У 1932 г. прапаноўвалася "пасля веснавой сяўбы правесці месячнік генеральнай праверкі всдання беларускай мовы і ўжывання яе на рабоце ўсімі членамі КП(б)Б. а таксама сунрацоўнікамі ўсіх як цэнтральных, так і раённых устаноў".
Неабходна прызнаць выключна правільным, што дзяржаўныя і партыйныя органы рэспублікі вельмі пільна сачылі за ходам беларусізацыі вышэйшых навучальных устаноў, бо не сакрэт, ад гэтага амаль цалкам залежыць пераўтварэнне тэхнікумаў і вучылішчаў, школ у сапраўдную кавальню па падрыхтоўцы напыянальна загартаванага маладога пакалення Калі ў выніку нраведзенага ў 1931 г. месячніка праверкі беларусізацыі высветлілася, што беларускай мовай не валодаюць да 25% студэнтаў ВНУ рэспублікі, што такі ж працэнт і навуковых супрацоўшкаў Менскага медінстытута не ведае яе, што ў вышэйшых навучальных установах на рускай мове пераважна выкладаюць дакладныя навукі, кіраўніцтва Нацкамісіі ЦВК БССР не апусціла рукі, не палічыла бесперспектыўнай сваю палітьіку, а, наадварот, запатрабавала ад адпаведных структурнеадкладнавыправіць становішча і заявіла, што канчатковая мэта — поўная беларусізацыя вышэйшай школы. Але зрабіць такое ўжо не ўдалося, бо мінуў лепшы час для беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння.
Пры ўсіх цяжкасцях пэўныя зрухі былі дасягнуты і ў беларусізацыі апаратаў Наркамата ўнутраных спраў, вайсковага жыцця. Так, у 33-й дывізіі, што дыслакавалася ў рэспубліцы, летам 1932 г. у болыпасці вайсковых надраздзяленняў палітзаняткі вяліся на беларускай мове. На ёй жа часткова будавалася і тактычная вучоба вайскоўцаў.
Задуманая ў мэтах нацыянальна-культурнага адраджэння карэннага насельніцтва Беларускага краю беларусізацыя ніколькі не пярэчыла інтарэсам прадстаўнікоў рускай. яўрэйскай. польскай. украінскай. літоўскай, татарскай і іншых нацыянальнасцяў, чым можна тлумачыць. што абсалютная большасць іх прыхільна ставілася да гэтай ідэі. 3 улікам нацыянальных інтарэсаў усяго насельніцтва рэспублікі меркавалася і надалей праводзіць усю работу, што, да прыкладу, вынікае з прынятай у 1932 г. пастановы СНК БССР і ЦК КП(б)Б "Асноўныя ўстаноўкі для складання другога пяцігадовага нлана развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР". У адпаведнасці з гэтай пастановай у галіне нацыянальна-культурнага будаўніцтва ставілася задача "забяспечыць рэзкае павышэнне культурнага ўзроўню ўсіх нацыянальнасцей рэспублікі на роднай мове". Прадугледжвалася "на працягу
другой пяцігодкі задаволіць уласнымі кадрамі (у т. л. з нацыянальных меншасцей) гаспадачае і культурнае будаўніцтва БССР".
Адраджэнне, развіццё ўласнай духоўнай спадчыны не перашкаджала беларусам любіць, шанаваць культурныя набыткі тых, хто жыў побач з імі. У даваенны час нікога не здзіўлялі існаванне на Беларусі яўрэйскага тэатра. рэгулярнае вяшчанне па радыё на мове ідзіш, выхад на ім кніг, часопісаў і газет. Да пачатку крывавых масавых рэпрэсій 1937-1938 гг. і палякі не адчувалі сябе пакрыўджанымі на беларускай зямлі. Праўда, у адпаведнасці з указаннем ЦК УсеКП(б) ЦК КП(б)Б прыняў у жніўні 1934 г. рашэнне аб ліквідацыі польскамоўных школ у раёнах, дзе колькасна пераважала беларускае насельніцтва.1 У шэрагу выпадкаў такое праводзілася без належнага ўліку нацыянальнага фактару. Клапаціліся ў БССР пра культурнае жыццё значна меншых паводле колькасці нацыянальных груп. Датычыла гэта і латышоў, якіх на Беларусі па стану правядзення ў 1926 г. Усесаюзнага перапісу насельніцтва налічвалася 12,6 тыс. чалавек. Па колькасці латышоў наша рэспубліка займала чацвёртас месца ў Саюзе пасля Ленінградскай вобласці, Сібкрая (Заходняя і Усходняя Сібір) і Цэнтральна-прамысловай вобласці РСФСР. У 1931 г. у БССР працавала 6 латышскіх хатаў-чытальняў і 25 чырвоных куткоў.2 У адпаведнасці з дадзенымі афіцыйнай статыстыкі ў 1932 г. патрэбы латышоў абслугоўвалі 17 школ, 5 вясковьгх дамоў культуры. У той жа год у нас існавала 12 літоўскіх, 11 нямецкіх і адна эстонская школа, два нямецкія і па аднаму літоўскаму і татарскаму вясковаму дому культуры, выдавалася адна газета на літоўскай мове.
На падставе вышэйсказанага зусім правамернай падаецца выснова, што шкодная. трагічная для беларускага народа барацьба з "нацдэмаўшчынай" істотна затармазіла тэмпы прывядзення беларусізацыі, але не спыніла яе паступальнага ходу наперад. Судны дзень яшчэ не надышоў для беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэпня, хаця сімптомы яго ўжо адчуваліся скрозь і ўсюды.
1 3 асабістагаархіва гісторыка Ноны Васілеўскай
2 Просвешенне нацнональносгей 1932, №2-3. С 61
5.4. Нарастанне негатьіўных з'яў у практыцы правядзення беларусізацыі
3 пачаткам барацьбы з "нацдэмакратызмам" рэспубліканскімі, а таксама мясцовымі савецкімі і партыйнымі органамі ўсё ж не надавалася такой увагі беларусізацыі, як гэта рабілася раней. 3 іх "лёгкай рукі" і на месцах актывізавалася супраціўленне беларускаму нацыянальнаму Адраджэнню з боку яго адкрытых і патаемных недобразычліўцаў. Пачалі зноў ужываць любімае дарэвалюцыйнымі чыноўнікамі рускай адміністрацыі на Беларусі сцвярджэнне аб надуманай імі грубасні мовы яе карэннага насельніцтва. Па гэтай прычыне, заяўлялася, што беларускую мову людзі вывучаюць і будуць вывучаць толькі па прымусу. Сям-там здараюцца выпадкі пераводу службовага справаводства з беларускай мовы на рускую. Усё часцей на ёй сталі праводзіць партыйныя, прафсаюзныя і камсамольскія сходы, пленумы і канферэнцыі. Прычым самі кіраўнікі дазвалялі сабе перабіць выступленне таго, хто пачынаў гаварыць па-беларуску, як гэта было ў ліпені 1931 г. на пленуме Крупскага РК КП(б)Б. Ці вось такі прыклад. Калі Наталаўскі польскі савет прыслаў сакратару Клічаўскага райвыканкама камуністу Семашку пратакол на польскай мове, ён наклаў на гэтым дакуменце такую рэзалюцыю: "Протоколы пнсать на русском языке, на другнх языках рассматрнваться не будут".1
Своеасаблівым наступам на беларусізацыю трэба прызнаць замену ў 1932 г. назвы самага папулярнага сярод інтэлігенцыі рэспублікі часопіса Арганізацьійнага камітэта Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР "Полымя" на "Полымя рэвалюцыі". Такую замену іьяк нельга лічыць чыста фармальнай з'явай, бо з гэтым былі звязаны і пераарыентацыя публікацый часопіса на выразна рэвалюцыйную, сацыялістычную тэматыку, адыход іх ад нацыянальнай ідэі. Гэту архірэвалюцыйную назву ён насіў ажно да чацвёртага нумара 1941 г. Вялікі супраціў зведваўся. а затым і зусім давялося спыніць працу па напісанні Беларускай энцыклапедыі, якую меркавалася пачаць выдаваць з 1935 г.
Выкліканыя барацьбой з "нацдэмаўшчынай" цяжкасці ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі гатовы былі выкарыстаць у сваіх інтарэсах і прадстаўнікі некаторых групаў інтэлігенцыі, хаця ва ўсе часы і ва ўсіх народаў яна знаходзіцца на правым фланзе нацыянальна-культурнага Адраджэння. Злоснае супраціўленне аказвалі яму і некаторыя прафесары. выкладчыкі вышэйшых навучальных устаноў. што надзвычай ускладніла справу беларусізацыі. Асабліва ўпарціўся ёй педагагічны калектыў Гомельскага лесатэхнічнага інстытута. У час правядзення летам 1931 г. месячніка генеральнай праверкі беларусізацыі прафесар гэтай навучальнай установы Баканаў заявіў наступнае: "... вьіключайце з партыі, абвяшчайце вымову, а беларускай мовы вывучаць не буду” і нават ухіліўся ад праверкі.
Прафесары і выкладчыкі ВНУ у першую чаргу імкнуліся пасеяць
Нацыяналыная політыка і барацьба на два фронты за лешнскую лінію ў нацыянальным пытаньш. Мн . 1932. С. 74.
непавагу да беларусізацы сярод студэнтаў небеларускага паходжання. Магчыма гэта і паслужыла паставай для Міхайлы Грамыкі, каб у сваёй п'есе "Віно бушуе" стварыць абагульняючы вобраз такога студэнта з ліку рускіх, якія стаялі на вялікадзяржаўных пазіцыях. Абяцаючы і надалей карыстацца толькі рускай мовай, студэнт катэгарычна заяўляе: "А я гавару, нічога вы са мной не сделаеце, не хачу і не хачу. Адрэжце мне палавіну языка, а я ўсё роўна другой палавінай буду гаварыць па-рускі і зачоты здаваць".Стварэнне такога літаратурнага вобраза будзе некалі выкарыстана рэпрэсіўнымі службамі ў якасці падставы для абвінавачвання М.Грамыкі ў нацыяналізме. Эд.Галубок,1 разглядаючы пытанні стылю беларускай савецкай драматургіі, убачыць у гэтай п'есе "самы яскравы выпад супраць палітыкі камуністычнай партыі ў пацпытаньні", спробу даказаць, "што асновы бескультур'я і цемнаты прыносяццаў БССР прышлымі людзьмі".
Многімі разумелася, што падарваць, моцна запляміць ідэю беларусізацыі лёгка ўдасца і рознага роду левацкімі псрагібамі. У гэтых мэтах сям-там адкрыта заяўлялася аб забароне карыстацца рускай мовай пры звароце ў дзяржаўныя, партыйныя ўстановы, гаспадарчыя органы. Былі выпадкі, калі з партыі выключалі найлепшых ударнікаў працы толькі за тое, што япы складалі свае дагаворы на сацыялістычнае спаборніцтва на рускай мове. Усё гэтаз аднаго боку штучна распальвала канфлікты паміж беларускаі рускамоўнымі людзьмі, а з другога давала магчымасць прадстаўнікам улады, не зацікаўленым у поспехах беларусізацыі, рабіць захады па яе свядомым стрымліванні, а не дык і па ўчыненні ўсемагчымых рэпрэсій супроць яе найбольш актыўных прыхільнікаў і праваднікоў.
Надзвычай нешчаслівым для беларусізацыі стаўся 1933 год. Прычым ужо з першых месяцаў яго. 3 дапамогай саюзнай прэсы да шкоднай ва ўсіх дачыненнях барацьбы з "нацдэмаўпічынай" на Беларусі, гэтай ійтучна створанай праблемы, была прыцягнута ўвага самога партыйнага Цэнтра ў Маскве. Так, толькі ў лютым 1933 г. бальшавіцкая газета "Правда" змясціладзве публікацыі пра Беларусь з такімі страшнымі загалоўкамі "Буржуазные нацйоналнсты орудуют (Пнсьмо учнтеля)" і "Под фальшнво-нацнональным флагом". Аўтарам першай публікацыі быў настаўнік фізікі і матэматыкі з вёскі Бобр Крупскага раёна Г.Сцяпура, які звярнуўся ў друкаваны орган ЦК УсеКП(б) са скаргай, што яго абвінавацілі "ў махровым вялікадзяржаўным шавінізме" толькі за пададзеную на імя старшыні сельскага Савета запіску, складзеную на рускай мове. За гэты ў аснове сваёй прыватнага значэння факт моцна ўчапілася газета і ад сябе дадала, набраўшы вялікімі літарамі, наступнае: "у некаторых партарганізацыях Беларусі не праводзіцца паслядоўная лінія партьіі аб барацьбе з ухіламі ў нацыянальным пытанні на два
КНІГІ ОНЛАЙН
