Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Адступленні ад цывілі.заваных нормаў у правядзенні нацыянальнай палітыкі моцна даліся ў знакі і ў такой важнай сферы духоўнага жыцця, як кнігавыдавецтва. Калі ў самы росквіт беларусізацыі тут больш за ўсё клапаціліся пра выпуск нацыянальнай, галоўным чынам беларускай літаратуры, не забываючы пра выданне вялікай колькасці кніг на яўрэйскай і польскай мовах, дык цяпер паступова пераважнае месца пачала займаць рускамоўная літаратура. Так, у 1940 г. у Беларусі з агульнай колькасці выдадзеных 772 кніг (друкаваных адзінак) менш за палову (375) складалі беларускія. У лік саюзных рэспублік, дзе ў той год на кнігі на мове карэннага насельніцтва даводзілася менш за палову агульнай кніжнай прадукцыі, акрамя Беларусі, трапілі толькі Украіна і Кіргізія. Нрыкладам жа надання прэстыжнасці нацыянальнай мове ў выпуску кніг з'яўляліся тады Эстонія: выдадзена 266, у т. л. на нацыянальнай мове 229, Туркменія 312 і 272, Малдавія 138 і 108, Літва 387 і 336.2 Трохі лепшым становішча на Беларусі падаецца, калі ў нацыянальным зрэзе прасачыць тыраж выдадзеных у 1940 г. кніг: усяго выпушчана 10370 тыс. экзэмпляраў, у т. л. на беларускай мове 7748 тыс.3 Тлумачыцца гэта тьім. што тады, як і ў папярэднія часы, даводзілася вялікімі тыражамі друкаваць падручнікі для беларускамоўных агульнаадукацыйных школ. Нельга забывацца і на тое, што ўласнае кнігадрукаванне Беларусі ніяк не можа паказаць сапраўднага месца кніг на роднай мове ў іх агульнай колькасці. Бо на кніжны рынак, у дзяржаўныя бібліятэкі рэспублікі шмат рускамоўных кніжак паступала з выдавецтваў Масквы, Ленінграда і іншых гарадоў СССР.
Істотна абмежаваўпіы, а дзе-нідзе і цалкам пазбавіўшы беларускую мову сацыяльных функцый. партыя бальшавікоў не хацела бачыць у гэтым якойсьці сур'ёзнай пагрозы для будучага беларускай нацыянальнай культуры, прыкмет вяртання да тых часоў, калі такая пагроза і сапраўды існавала. Пры ўсялякай зручнай нагодзе бальшавікі вельмі любілі заяўляць пра нсчуваны росквіт беларускай культуры і мовы. У прывітанні партыі да народа ў сувязі з дваццацігоддзем утварэння БССР сказана: "Хіба можна было гаварыць аб культурьі, аб росце яе. калі сама беларуская мова лічылася мовай "простага" народа, мовай выключна сялянскай. Дый не мовай. Афіцыйна яе называлі гаворкай. Гэта мова была пад забаронай, на ёй нельга было друкаваць кнігі. газеты, ёю нельга было карыстацца ў афіцыйных выступленнях".4 Зразумела. і пад канец 30-х гг. XX ст. становішча з беларускай мовай было непараўнальна лепшым, чым у часы, пра якія ідзе размова ў цытаце. Але, калі ўзяць пад увагу рэальны стан беларускай мовы ў вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школе, кіраўнічых органах дзяржаўнай і партыйнай уладаў, дык толькі сляпы не мог бачыць небяспечнага адкату беларускай
1 Культура. 1994. 16 сакавіка.
2 Кулыурное стронгельство СССР Стат. Сб. М., 1956. С. 318 ? Тамсама. С. 319.
4 Большэвік Беларусі 1937 №11-12 С. 105
мовы назад, у XIX ст., калі яна зведвала магутны ўціск з прычыны адпаведнай нацыянальнай палітыкі Расійскай імперыі. Калі ж дзе-небудзь беларуская мова і не зведвала ўціску, дык гэта, бадай што, у выданні марксісцка-ленінскасталінскай літаратуры. За перыяд з 1924 па 1933 г. уключна на ёй было выдадзена 14 назваў твораў Маркса-Энгельса колькасцю 98 тыс. экземпляраў, адпаведна твораў Леніна — 52 і 473 тыс, Сталіна— 14 і 645 тыс. Значыцца, агульны тыраж такой літаратуры за гэтыя гады склаў 1,2 млн. экземпляраў. A вось усяго толькі за 1934-1936 гг. ён дасягнуў двух мільёнаў экземпляраў.' Вялікай пазнавальнай карысці для чытача такая літаратура не прыносіла, але ўжыванне беларускай мовы пры перакладзе гэтых твораў з рускай мела пэўнае значэнне ва ўдасканальванні граматычных і сінтаксічных формаў першай. Неабходна ўлічваць яшчэ і такі фактар, што чытаючы Маркса, Энгельса, Леніна, Сталіна на роднай мове, беларус вучыўся лепшаму авалодванню ёю.
Усімі разумелася, што нацыянальна-культурнае жыццё на Беларусі пайшло не ў тым накірунку. як меркавалася. Спрэс назіраўся заняпад беларусізацыі, але супрадзсйнічаць гэтаму антынацыяналыіаму працэсу з'яўлялася вельмі небяспечнай для навуковай і творчай інтэлігенцыі справай. Ды і работнікі нартыйных, савецкіх органаў, пры непасрэдным удзеле якіх толькі і можна было тады дасягнуць пэўнага зруху ў нацыянальнакультурным адраджэнні краю, страцілі ўсякую ініцыятыву. 1х больш за ўсё цікавіў свой уласны лёс. А ёп быў надзвычай складаным. Праведзеныя ў 1935-1936 гг. праверка і абмен партыйных дакументаў закончыліся для паловы камуністаў Беларусі выключэннсм з членаў УссКГІ(б). Трохі пазнсй ізноў узяліся за чьістку, галоўным чынам тых, хто знаходзіўся на кіраўнічых пасадах. У полі падазрэння нкусаўцаў не маглі не апынуцца дзеячы камуністычнага руху ў Заходняй Беларусі, якія па розных прычынах знаходзіліся на тэрыторыі БССР. Нс выключана, што савецкім карным органам не надабалася асаблівая заўзятасць такіх дзеячоў у адстойванні нацыянальных інтарэсаў насельніцтва, што іта віне Масквы і Варшавы трапіла ў 1921 г. пад нож паланізацыі. Першым сур'ёзным рэпрэсіўным актам з'явіўся арышту 1935 г. пад Мінскам усіх слухачоў партшколы КПЗБ.
Багата людзей на Беларусі з вялікай насцярожанасцю і трывогай час пакажа, што не безпадстаўна, сачыла за ходам вядзення у пачатку 1937 г. у Маскве працэсу над выкрытамі там "ворагамі народа", ідэйнымі натхняльнікамі якіх з’яўляліся выгнаны ў эміграцыю Л.Троцкі, Зіноўеў, Каменеў, Рыкаў і інш. У ліку першых інстытутаў Беларускай акадэміі навук пастараўся вызначыць свае здачы ў святле нядаўна завершанага ў Маскве працэсу над удзельнікамі антысавецкага трацкісцкага цэнтра Інтытут філасофіі і права. Яго дырэктар, акадэмік БАН С.Вальфсон галоўную задачу калектыву навукоўцаў бачыў у бескампраміснай барацьбе "з усякімі праявамі
1 Большэвік Беларусі. 1937. № 6. С. 19
контррэволюцыйнага трацкізма, нацыянал-дэмакратызма і інш. антысовецкіх "тэорыек".
(...) Hi на мінуту нельга забываць нам таго, іпто вораг арудуе, і што ўся наша навуковая работа павінна быць накіравана на дапамогу партыі ў барацьбе з гэтым ворагам".1
Бясконца адданьія, як тады любілі пісаць і гаварыць, справе камунізму людзі здолелі ўмела "абыграць" і такую нагоду для тэарэтычнага абгрунтавання маючых неўзабаве распачацца масавых рэпрэсій, як правядзенне ў лютым 1937 г. Надзвычайнага ХП Усебеларускага з'езда Саветаў, на якім абмяркоўваўся праект Канстытуцыі БССР. Выступіў на ім і член ЦВК БССР, паэт Андрэй Александровіч. Ён ужо ў каторы раз ізноў публічна высцебаў беларускіх "нацыяналістаў", заяўляючы: "Але карэнні беларускага нацыяналізма канчаткова не вьікарчаваны. Выкарчаваць і знішчыць гэта чалавечае смяццё наша баявая і неадкладна задача". Ён выказаў цвёрдую ўпэўненасць. што "вьірадкі-нацыяналісты не змогуць спыніць наш поступ да комунізма. Япы будуць задушаны".2
Асаблівую стараннасць праявілі ў вышукванні "ворагаў народа" на Беларусі ў 1937 г. наркам унутраных спраў Беларусі Барыс Берман (сакавік 1937 май 1938). загадчык сельскагаспадарчага аддзела ЦК УсеІ<П(б) А.Якаўлеў (сапр. Эпштэйн), загадчык аддзела кіраўнічых партыйных органаў ЦК УсеКП(б) Георгій Малянкоў. IІа гэты раз на сваіх пасадах не утрымаліся нават сакратары ЦК КП(б)Б, старшыня Саўнаркама БССР, шэраг наркамаў. Усяго за час камандзіроўкі ў Беларусь гэтых дзеячоў з Маскоўскага Крамля з членаў кампартыі было выключана 36 кіраўнічых работнікаў рэспубліканскага партыйнага і дзяржаўнага апаратаў, 56 сакратароў камітэтаў і партыйных арганізацый. Несумненна, сярод рэпрэсіраванай партыйнай і дзяржаўнай эліты было нямала асобаў, якія аддана служылі справе беларусізацыі, унеслі важкі ўклад у нацыянальна-культурнае адраджэнне. Камусьці гэта ў адпаведнай форме магло легчы ў аснову сфабрыкаванага абвінавачвання ў беларускім "нацыяналізме".
Напружанне ў грамадстве і пасля той сумнавядомай пасздкі з Масквы на Беларусь Г.Маленкова, А.Якаўлева ніколькі не аслабла. Многімі камуністамі высокага рангу вельмі неадназначна ўспрымаўся факт арышту першага сакратара ЦК КП(б)Б Васіля Шаранговіча. Як-ніяк гэта ж быў першьі беларус, якога за ўсе паслярэвалюцыйныя гады Масква ўзвяла (у сакавіку 1937 г.) на такую адказную пасаду. Да гэтага яе займалі толькі асобы небеларускай нацыянальнасці. Спадзявацца, што ў тых экстрэмальных умовах першы беларус ў ролі галоўнага партыйнага лідэра пачне штосьці радыкальнае, карыснае рабіць дзеля агульнанацыянальнай справы, адродзіць дух беларусізацыі, не было аніякіх падставаў. Невядома, паводле ўласных перакананняў, партыйнага абавязку альбо ў моц іншых прычын, ён працягваў праводзіць антыбеларускую. антыдэмакратычную палітыку. Вось як яе
1 Звязда. 1937 14 лютага.
2 Тамсама.
В.Шаранговіч сфармуляваў у чэрвені 1937 г. на XVI з'ездзе КП(б)Б: "Мы павінны знішчыць да канца астаткі япона-нямецкіх і польскіх шпіёнаў і дыверсантаў, астаткі трацкісцка-бухарынскай і нацыяналістычнай падлы, раздавіць і сцерці іх у парашок, як бы яны ні маскіраваліся і ў якую шчыліну ні схаваліся. Мы павінны сказаць на нашым з'ездзе адно: смерць гэтым гадам і здраднікам нашай Радзімы!.."
Непрыкметна рэпрэсіі з высокіх дзяржаўных і партыйных інстанцый скаціліся на больш нізкія, распаўсюдзіліся нават і ў асяроддзі простага люду, які стаяў далёка ад усялякай палітыкі. Сітуацыю ўскладняў той факт, што ў самы трагічны для беларусаў час для выканання абавязкаў першага сакратара ЦК КП(б)Б з Масквы камандзіравалі крайне экстрэмісцкіх поглядаў партбюракрата, ураджэнца з Разаншчыны Аляксея Волкава (з 11 жніўня 1937 да ліпеня 1938 г.), які з зайздроснай актьіўнасцю праводзіў на Беларусі генеральную лінію Сталіна па выкрыцці і рэпрэсіі "ворагаў народа". Есць звесткі, што ён нават падштурхоўваў следчыя органы да павелічэння колькасці працэсаў супраць такіх "ворагаў". А.Волкаў яўна перабраў меру ў арганізацыі палявання на сумленных людзей, таму і года не мінула, як партыйны Цэнтр перакінуў яго на новае месца. Такіх "патрэбных" партыі кіраўнікоў звычайна вызвалялі ад адказнасці за перагібы, злоўжыванні ўладай.
Для многіх беларусаў своеасаблівай формай рэпрэсій сталі тыя адміністрацыйныя захады, якія рабіліся па выкананні выдадзенай у ліпені 1937 г. ЦВК і СНК СССР пастановы аб арганізацыі спецыяльных забаронных палос. У адпаведнасці з ёй адсюль пачалі тэрмінова ў прымусовым парадку высяляць усіх "палітычна-ненадзейных асобаў" у аддаленыя раёны краіны. Такіх "ненадзейных" знайшлося нямала на памежжы Беларусі з Польшчай.
КНІГІ ОНЛАЙН
