Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
У тыя гады не маглі лічыць сябе абдзеленымі ўвагай з боку песняроў і самі чэкісты, рукі якіх на працягу ўсяго 1937 г. не высыхалі ад крыві. Напачатку гэтага года Янка Купала, выказваючьі свой гнеўны пратэст "ворагам народа" у верпіы "Мала іх павесіць" пісаў:
He вам край совецкі
Знішчыць, крывапіўцы...
У нашых чэкістаў Зоркія зраніцы!1
Як найвялікшы здзек з лёсу людзей, іх гісторыі ўспрымасцца факт. што змрочную рэчаіснасць 30-х гг. пісьменнікам і вучоным, мастакам і дойлідам трэба было і тады, і пазней перадаваць як штосьці радаснае і светлае ў тагачасным жыцці. Беларуская нацыя практычна пазбавілася ўсіх правоў быць гаспадыняй у роднай хаце. а паэт Алесь Звонак прымушае паверыць у адваротнае, пішучы: "3 тых дзён, як воляй ленінскіх дэкрэтаў // Дзяржавай стала Беларусь, II Зпайшоў народ шляхі да яснай мэты, // Убачыў шчасце светлую зару". У сапраўднасці ж такой яе не бачыў ні беларускі народ, ні сам аўтар гэтых паэтычных радкоў, які разам з многімі сваімі паплечнікамі не пазбег рэпрэсій.
Пра тую нечуваную ў гісторыі несправядлівасць у дачыненні да красы беларускай нацыі ў нас доўгі час не было завдзёнкай пісаць і гаварыць праўду. Таму шмат кім не разумелася, чаму з другой паловы 30-х гадоў у нас узніклі такія непераадольныя цяжкасці ў развіцці нацыянальнай культуры, забеспячэнні беларускай мове рэальнага статусу дзяржаўнай. Аб'ектыўна разабрацца з рэаліямі тагачаснага духоўнага жыцця беларусаў сур'ёзна перашкаджала і сама накіраванасць камуністычнай прапаганды, якая як да вайньі, так і пасля патрабавала ад сваіх платных лектараў і дакладчыкаў выступаць перад масамі толькі ў плане наказу "велізарньіх дасягненняў" сацыялізму, што, да прыкладу, пацвярджае наступная цытата з пастановы
Полымя рэволюцыі 1937. № 1. С. 27
пленума ЦК КП(б)Б (27 лістапада 1 снежня 1947 г.) "Аб палітычнай і ідэалагічнай рабоце КП(б) Беларусі сярод інтэлігенцыі": 1. Камуністычная партыя (бальшавікоў) Беларусі за гады Савецкай улады пад кіраўніцтвам і пры паўсядзённай дапамозе ЦК УсеКГІ(б) правяла вялікую работу па стварэнні і развіцці беларускай савецкай сацыялістычнай культуры, па вырошчванні і выхаванні кадраў беларускай савецкай інтэлігенцыі”.1 Іншымі словамі, як грубая фальсіфікацыя, не назавеш прыведзенае сцвярджэнне. Перабіты, высланы ў далёкія, суровыя куткі неабсяжнай "краіны Ільіча" тысячы выдатных прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, а ў салідным партыйным дакуменце чытачу даводзяць, што ў нас клапаціліся пра яе вьірошчванне і выхаванне. Калі прыняць пад увагу нацыянальны аспект, дык не было аніякіх падстаў заяўляць і пра вялікую работу партыі (асабліва з другой паловы ЗО-х гг.) па стварэнні і развіцці беларуска культуры. Затое з бездакорнай аб'ектыўнасцю тую апрычніцкую пару паказаў у 1994 г. праз паэтычнае слова былы вязень сталінскіх турмаў пісьменнік Сяргей Грахоўскі:
Араты калаціўся жоўтым лістам, Неразумеючы, як стаў "нацы...налістам" Таму, што ў полі, у лесе, у хаце Так гаварыў, як навучала маці, Ён і родным словам снедаў і абедаў, А як іначай гаварыць, не ведаў, Затое і загналі ў кутузку, Што толькі гаварыў па-беларуску.'
Масавыя рэпрэсіі на Беларусі, якія ў найбольш жорсткай форме "прайшліся" па самых адданых ідэі нацыянальна-культурнага Адраджэння людзях, паклалі канец беларусізацыі. Нязначнае нацыянальнае ажыўленне, але ўжо без выкарыстання самога тэрміну "беларусізацыя", будзе назірацца толькі ад верасня 1939 г., калі беларускі народ уз'яднаецца ў адной дзяржаве. Мяркуючы па праведзеных да пачатку вайны з Германіяй мерапрыемствах. усё ж няма важкіх падстаў сцвярджаць, што ў аб'яднанай беларускай дзяржаве нацыянальнае жыццё забіла бурлівай крыніцай, бо не ў тым накірунку вёў усю краіну Маскоўскі Крэмль. Калі ў адных сферах грамадскага жыцця. да прыкладу, у народнай асвеце. штосьці і рабілася па забеспячэнні поля дзейнасці беларускай мове. дык у іншых. ыаадварот, ішло планамернае абмежаванне яе сацыяльных функцый. 3 другой паловы 30-х гг. не проста стыхійна, а ў арганізаваным, дырэктыўным парадку ў службовым справаводстве пачалі замяняць беларускую мову рускай.
Звужэнне рамак выкарыстання беларускай мовы ў грамадскім жыцці асабліва добра відаць па такім паказчыку, як выпуск на ёй друкаванай прадукцыі па ліку назваў кніг. У 1939 г. у БССР іх было выдадзена толькі на 54% больш, чым у 1935 г. Такі паказчык быў характэрным у адпаведных
1 Коммуннстмческая партня Белорусснн в резолюцнях м решеннях сьездов н пленумов ЦК. Т.4. Мн., 1986. С. 196.
2 ЛІМ. 1995.22снежня. С 8.
рэспубліках толькі для малдаўскай мовы, затое на таджыкскай мове выпуск кніг павялічыўся ў 4,8 раза, кіргізскай—у 2,6, грузінскай —у 1,9. Калі ў 1939г. у Расійскай Федэрацыі на арыгінальныя творы даводзілася 96% тыражу ўсіх выдадзеных кніг, на Украіне 62, дык на Беларусі 54. 3 прычыны рэпрэсій вялікай колькасці пісьменнікаў і навукоўнаў, прычым самых таленавітых, выдавецтвы Беларусі ў мэтах задавальнення патрэб яе насельніцтва ў беларускамоўнай мастацкай, вучэбнай і навуковай літаратуры павінны былі звяртацца да масавага перакладу твораў з іішіых моў.
У найменшай ступені паддавалася асіміляцыі (па мове выкладання) агульнаадукацыйная школа. Важную ролю тут меў фактар, што абсалютная большасць яе кантынгентаў жыла і вучылася ў сельскай мясцовасці, дзе панавалі беларуская нацыянальна культура і мова. 3 вёскі пакуль што мала моладзі рвалася да пераезду ў горад, дзякуючы чаму яна (вёска) з'яўлялася надзейным захавальнікам і прадаўжальнікам беларускіх нацыянальных традыцый. Але, бадай, найбольшая заслуга ў арыентацыі агульнаадукацыйнай школы Беларусі на нацыянальную культуру і мову належала самому настаўніцтву. У гэтым плане яно пастаянна вяло глыбокую растлумачальную працу сярод насельніцтва аб ролі нацыялальнай школы і мела ад яго вялікую, так неабходную падтрымку. Заганнай, цалкам неапраўданай практыкі звяртання бацькоў у адпаведныя органы з просьбай аб пераводзе агульнаадукацыйных школ з беларускай мовы навучання на рускую ці вызвалення дзяцей ад вывучэння першай у якасці абавязковай школьнай дысцыпліны ў той час яшчэ не існавала.
5.5. Зніжэнне ролі нацыяналыіага фактару ў культуры тытулыіага народа і нярускіх этнічных груп
Ухіленне дзяржаўных і партыйных органаў ад далейшага правядзення палітыкі беларусізацыі не дазваляла ў колішніх маштабах праводзіць працу па ўмацаванні нацыянальнага патэнцыялу культуры карэннага насельніцтва БССР. Нацыянальная форма ў культуры заняла другараднае месца, паколькі галоўную ролю ў ёй сталі адводзіць сацыялістычнаму зместу. Пры ацэнцы любога твора культуры і мастацтва галоўную ўвагу надавалі таму. як ён служыць справе сацыялістычнага будаўніцтва. Торчая інтэлігенцыя зрабіла велізарны ўнёсак у яго ўсхваленне. не заўсёды звяртаючы ўвагу на адпаведнасць сваіх твораў беларускаму нацыянальнаму ідэалу. Савецкая ўлада высока цаніла аўтараў, што працавалі ў духу сацыялістычнага рэалізму.
Усталяванне савецкай камандна-бюракратычнай сістэмы кіравання грамадствам нічому не прычыніла такой вялікай шкоды. як беларускай літаратуры, якая за некалькі шчаслівых гадоў беларусізацыі дала народу столькі, колькі ён не атрымаў ад майстроў мастацкаіа слова за папярэднія сто гадоў. ГІасля масавых фізічных рэпрэсій беларускіх пісьменнікаў у рэспубліцы асобаў такой прэстыжнай прафесіі засталося прыкладна два дзесяткі чалавек. Напужаныя гвалтам з іх сяброў па пяры яны не баяліся
пісаць толькі хвалебныя творы на рэвалюцыйную і сацыялістычную тэматыкі. Многія найлепшыя творы беларускай мастацкай літаратуры сталі недаступнымі для чытача, бо знаходзіліся ў спецсховішчах.
Такога роду з'явы ў той ці іншай ступені назіраліся і ў іншых сферах культуры, зразумела, і ў выяўленчым мастацтве, сродкі якога ідэалагічны апарат бальшавіцкай партыі ўсяляк імкнуўся выкарыстаць дзеля ўсхвалення яе заслуг у звяржэнні старога і пабудове новага сацыяльнага ладу. I многія майстры пэндзэля пайшлі за ёю, хаця і не па ўласнай волі. Ва ўсёй наўнаце былі паказаны мастакамі рэвалюцыйная тэматыка, падзеі грамадзянскай вайны, "бясконцая любоў" беларускага народа да правадыроў сусветнага пралетарыяту Леніна і Сталіна на выставе "Ленін і Сталін агранізатары беларускай дзяржаўнасці". Ладзілася яна ў гонар 23-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. Раздзел выставы "Кастрычнік у Беларусі" адкрываўся карцінай В.Волкава "Выступленне Я.М.Свярдлова на гістарычным пасяджэнні ЦК партыі балыпавікоў 10 кастрычніка 1917 года". Яна адлюстроўвала "пасяджэнне ЦК партыі, дзе была прынята ленінская рэзалюцыя аб узброеным паўстанні. На першым плане высвечваўся Свярдлоў, які дакладваў аб становішчы ў Мінску".1 На добры лад гэтага партыйнага дзеяча ніяк нельга паказваць у пазітыўным плане, бо менавіта ён усяляк садзейнічаў на першым Усебеларускім з'ездзе Саветаў (2-3 лютага 1919 г.) правядзенню лініі Масквы па ліквідацыі БССР, перадачы яе ўсходніх губерняў у склад РСФСР. I набыткі выяўленчага мастацтва, накшталт твораў мастацкай літаратуры, што не ўпісваліся ў ідэалагічныя рамкі культуры ці належалі "ворагам народа". падлягалі забароне, перадаваліся ў спецсховішчы. Як вядома, Уладзіслаў Галубок быў не толькі таленавітым тэатральным дзеячом, драматургам. але і здольным мастаком. 1м створана больш за 70 палотнаў. Значную частку іх пасля арышту У.Галубка ў Гомелі спалілі ў двары абласной управы НКУСа, другую. пасля замазвання подпісу аўтара, захоўвалі ў Гомельскім палацы культуры чыгуначнікаў. а як пачалася вайна з Германіяй, вывезлі ў Пензу, адкуль удалося вярнуць толькі адзінкі.2
Творчай інтэлігенцыі робіць гонар, што і ў тых экстрэмальных умовах нараджалася намала чаго такога, што не толькі спрыяла паўнейшаму забеспячэнню духоўных запатрабаванняў людзей, але і ўзбагаціла нацыянальны патэнцыял беларускай культуры, умацавала яе самабытнасць. Будучы абавязалымі забяспечыць культуры сацыялістычны змест, творцы не забываліся надаваць ёй нацыянальную форму, г. зн. рабіць яе (культуру) беларускай, якая акурат і была больш патрэбна нашай Бацькаўшчыне. Ва ўсталяванні такога паважлівага стаўлення дзеячоў культуры да нацыянальнага фактару. існаванні ў іх вялікага жадання працаваць на яго карысць ёсць пэўная заслуга і самога Іосіфа Сталіна. Вышэй ужо гаварылася пра яго абарону беларускай культуры на X з'ездзе РКГІ(б). У напісаных пасля 1917 г. артыкулах ён не раз сцвярджаў, што і ў новых умовах лозунг
КНІГІ ОНЛАЙН
