Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Паводле законаў логікі Польшча як славянская дзяржава павінна была б ствараць усе ўмовы для прыстойнага жыцця самых блізкароднасных яе карэннаму насельніцтву беларускага і украінскага народаў, бо ў гэтай краіны яны знаходзіліся не на становішчы няпрошаных гасцей ці вымушаных эмігрантаў, а з'яўляліся аўтахтонамі. Але, відаць, ураду Польшчы падабаўся прыклад славянскага расійскага самадзяржаўя, таму ў дачыненні да беларусаў і ўкраінцаў і ён праводзіў дыскрымінацыйную палітыку ў культурнай сферы.
На працягу ўсяго міжваеннага перыяду практычна амаль нічога не рабілася на дзяржаўным узроўні для развіцця нацыянальнай культуры ў Заходняй Беларусі, дзе тады жыло (у канцы 30-х гадоў) прыкладна 4 млн. чалавек. Увесь гэты час ішла напружаная барацьба за выжыванне беларускай культуры, у чым яе носьбіты праявілі зайздросную ўпартасць і вялікую пашану да захавання духоўнай спадчыны, невычэрпную энергію узбагачаць яе новымі здабыткамі.
Неўзабаве пасля падпісання ў сакавіку 1921 г. у Рызе мірнай дамовы польскі нрэм'ер Скульскі заявіў, што праз пару дзесяткаў гадоў не застанецца ніякіх беларусаў. Для многіх польскіх ультранацыяналістаў гэтыя словы высокага дзеяча ўспрымаліся як праграмныя.
Пра рэакцыйны характар палітыкі ў галіне культуры пераканаўча сведчаць наступныя словы з інтэрв'ю міністра замежных спраў Польшчы Бэка карэспандэнту адной з французскіх газет: "Мы закрываем у Заходняй Беларусі школы і замяняем іх польскімі таму, што беларусы народ адсталы... беларуская мова нсразвітая і мала карысці прыносіць яна тым, хто ёю
валодае і хто на ёй вучыцца". Падобную пазіцыю выказваў і зацяты прыхільнік польскага шавінізму Уладзіслаў Студніцкі: "Этнаграфічная беларуская маса павінна быць безумоўна асімілявана, і беларусы павінны пакінуць мары аб нацыянальным існаванні. Hi аб якім беларускім народзе не можа быць і размовы, таму што беларусы не маюць уласных традыцый".1
Накшталт практыкі іншых краін з дыскрымінацыйнай палітыкай у дачыненні да недзяржаўных народаў і урад Полынчы пільна сачыў за тым, каб не дапусціць мову беларусаў у грамадскае жыццё, ведаючы. што ў такім выпадку яна немінуча адыдзе ў нябыт. Прычым увесь час барацьба з гэтым найкаштоўнейшым скарбам беларускага народа вялася не на якім-небудзь прыватным ці грамадскім, а на самым высокім дзяржаўным узроўні. Пры нагодзе крайне негатыўна характарызаваў яе галоўны дыктатар Польшчы Юзэф Пілсудскі — ураджэнец Віленшчыны і нават беларус па-паходжанні. Калі ў 1920 г. яму трэба было з ваенна-палітычных меркаванняў увайсці ў давер да нацыянальна самасвядомай беларускай інтэлігенцыі, ён абяцаў у выпадку перамогі Нольшчы даць беларускаму народу нацыянальна-культурную аўтаномію, шанаваць яго родную мову. Але пасля падпісання ў сакавіку 1921 г. у Рызе мірнага дагавора. паводле якога значная частка нашых земляў апынулася пад уладай заходняй суседкі, ён крута змяніў сваю палітьіку. Выступаючы 18 жніўня 1926 г. на пасяджэнні польскага ўрада, Ю.Пілсудскі гаварыў, што мова беларусаў "з'яўляецца настолькі цяжкай і нераспрацаванай, піто яна не можа быць мовай школы і органаў кіравання". 1 польскія ўлады зрабілі ўсё, каб гэтыя словы Ю.Пілсудскага спраўдзіліся. 3 афіцыйнай польскай лексікі ледзь не канчаткова зніклі словы з асновай на "беларус". Цікава адзначыць, што калі наш славуты оперньі спявак Міхась Забейда-Суміцкі ў 30-я гг. выконваў песні на Варшаўскім радыё, дыктары аб'яўлялі іх "палескімі", а нс ’'беларускімі", таму што для афіцыйнай Польшчы не іспавала такой нацыі, як беларуская.
Дзеля пазбаўлення гістарычнай памяці, разрыву повязі паміж сучасным і мінулым. уладьі сістэматычна скасоўвалі нацыянальна беларускія тапонімы і замянялі іх на польскія. На пачатку 30-х гг. спрэс пазнікалі беларускаі украінскамоўныя надпісы. што Я.Рыч выкарыстаў для такой несуцешнай высновы: "Украінец або беларус, як некалі паляк, "па надпісу чужой мовай пазнае сваю айчыну".2
He дужа любіла ў сваіх матэрыялах выдзяляць беларусаў як самабытную нацыю польская афіцыйная статыстыка. Той з іх, хто спавядаў каталіцкую веру, паказваўся ў такіх матэрыялах, як паляк, а праваслаўную -як рускі. Таму і не дзіўна, што паводле перапісу 1931 г. нацыянальная структура насельніцтва Нінска падавалася так: усяго жыхароў 33517 чалавек, з іх яўрэяў 21556, палякаў 7977, рускіх — 780, украінцаў — 68, немцаў — 29, прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў 11." А беларусаў, як вынікае, зусім
1 ЛіМ. 1958. 15 лістапада
2 БальшавікБеларусі. 1932. №5. С. 71
3 Клыкоўская Ціна, Палынскі Алесь. Крыжы Палесся. Чырвоназмена. 1997 13 всрасня.
няма, і , значыцца, адсутнічаюць усялякія падставы нешта такое практычнае рабіць дзеля задавальнення іх духоўных запатрабаванняў.
ГІры такіх неспрыяльных умовах цяжка было разлічваць на належную прысутнасць у беларускай культуры па-сапраўднаму прафесійных, элітарных йластоў, за выключэннем галоўным чынам мастацкай літаратуры, жывапісу. Тут працавала нямала санраўдных майстроў сваёй справы, якіх і сёння добра всдаюць, паважаюць у краіне, асабліва яе нацыянальна-адраджэнскія колы. Трывала абапіралася на нацыянальнае народная творчасць, стрымліваючы, дзякуючы гэтаму, негатыўнае ўздзеянне паланізацыі на беларусаў. Цалкам апраўдана, што ні перыядычны друк, ні выдавецтвы, ні школы не прынялі ўвсдзенай ў БССР у 1933 г. рэформы беларускага правапісу, што дапамагло ў гэтай частцы беларускай зямлі захаваць ад русіфікацыі самую беларускую мову, бо рэформа акурат і мела на мэце такое.
5.7. Стан культуры нацыянальных меншасцяў ва ўмовах адступлення ад дзяржаўнай палі гыкі беларусізацыі і правядзення масавых фізічных рэгірэсій
На рубяжы 20-х ЗО-х гг. Беларусь нястрымна рухалася да вызначаных беларусізацыяй вышыняў, хаця шлях да іх ніколі не быў гладкім, усыпаным ружамі. Прычым пазітыўныя зрухі ў нацыянальна-культурным адраджэнні заўважаліся не толькі на прыкладзе яе асноўнага, карэннага этнасу, дзеля якога акурат і перайшлі да дзяржаўнай палітыкі беларусізацыі, але і абсалютнай болыпасці этнічных груп рэспублікі. Ніводная з іх не мела падставы абвінавачваць беларусізаці'Ю, што яна, маўляў, ставіць перашкоды культурнаму развіццю, вядзс да асіміляцыі. Найлепш за ўсё гэта можна пацвердзіць аналізам нацыянальнай структуры агульнаадукацыйньіх школ. У 1929/30 н. г., напрыклад, з агульнай колькасці 5816 чатырохгодак беларускіх было 5334, яўрэйскіх — 174, польскіх — 143, рускіх — 118, латышскіх 20, літоўскіх 11, украінскіх — 10, нямецкіх 4, эстонскіх2.’
Першыя пяць гадоў актыўнай беларусізацыі пераканаўча паказалі правільнасць намечанага дзяржавай курсу па нацыянальна-культурным адраджэнні беларускага народа. За гэты сціслы для гісторыі тэрмін ён на ўсе 180 градусаў павярнуўся да сваёй напрацаванай стагоддзямі духоўнай спадчыны. дамогся таго. што яго мова прыйшла ва ўсе звёны дзяржаўнага. партыйнага, прафсаюзнага і камсамольскага апаратаў, у адміністрацыйнагаспадарчыя органы, стала рабочай для ўстаноў культуры, адукацыі і навукі. Што праблема рускай культурна-моўнай асіміляцыі беларускай нацыі згубіла сваю былую вастрыню, паверылі нават самыя закаранелыя скептыкі і ныцікі. Яшчэ ніколі нацыянальна-самасвядомыя пласты беларускага народа не былі ў такім радасным, бадзёрым настроі, як на схіле 20-х гадоў.
Зусім інакш глядзелі на нацыянальна-культурнае развіццё беларускага народа бальшавіцкі Цэнтр у Маскоўскім Крамлі і многія прысланыя ім у наш
1 Платун А.М. Нтогн культурного стронтельства в БССР за 10 лет М-Л., 1931. С. 43.
край высокія партыйныя і дзяржаўныя функцыянеры, некаторыя прадстаўнікі мастацкай. навуковай і педагагічнай інтэлігенцыі. У іх планы не ўваходзіла забеспячэнне Беларусі сапраўднага дзяржаўнага суверэнітэту, поўнага росквіту яе нацыянальнай культуры і мовы. Стрымаць далейшае ажыццяўленне планаў беларусізацыі, лічылася, найлягчэй за ўсё можна будзе праз адшуканне ў стане яе актыўных праваднікоў і іпчырых прыхільнікаў асобаў, варожых Кастрычніцкай рэвалюцыі. ідэям сацыялізму і ўчыненне расправы з імі. На рубяжы 20-х 30-х гт. узнялася першая магутная хваля барацьбы з надуманым беларускім нацыянал-дэмакратычным рухам ("нацдэмаўшчынай"). Затымяна яшчэ раз паўтарылася ў 1933 г. і нарэшце ў 1937 г. перарасла ў масавыя фізічныя рэпрэсіі ў дачыненні да самых найлепшых пластоў, сапраўднай красы беларускага народа.
Распачатая з ініцыятывьі бальшавіцкай партыі барацьба з беларускім нацыянальна-культурным рухам не магла ў той ці іншай ступені не закрануць і нацыянальныя меншасці нашага краю. Іх дачыненні да беларускага пытання былі далёка не адназначнымі: адны лічылі, што з пераходам да палітыкі беларусізацыі і ў нацыянальных меншасцяў з'явіліся лепшыя магчымасці для развіцця сваёй культурьі і мовы, другія ж, наадварот, у такой палітыцы бачылі перашкоду для здзяйснення сваіх нацыянальных спадзяванняў. Жыццё вельмі хутка паказала, хто з іх меў рацыю.
У час найбольш інтэнсіўнай барацьбы з беларускім нацыянальнакультурным Адраджэннем ідэалагічныя службы партыі і савецкія карныя органы свядома пакідалі па-за сваёй увагай нацыянальныя меншасці, бо найбольшую небяспеку бачылі ў беларускім "нацдэмакратызме". Дзеля нанясення яму скрышальнага удару гэтыя службы і органы вельмі ўмела перацягвалі на свой бок мала дасведчаных у тонкасцях такой палітыкі прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў. У моду ўваходзіць напісанне тайных даносаў, прычым часта аўтары складалі іх на асобаў ці групы іншай нацыянальнасці.
У сапраўдную міжнацыянальную грызню пераўтварыўся друк, асабліва перыядычны. Пры ўважлівым азнаямленні з ім высвятляецца, што на фоне ўзмоцненай барацьбы з г. зв. беларускім нацыяналізмам у ідэалагічных службаў выпрацоўваецца і існуе ажыо да 1937 г. у больш-менш памяркоўнае стаўленне да любых формаў нацыяналізму, у балыпавіцкім разуменні, з боку прадстаўнікоў іншых народаў Беларусі. Зразумела, такая палітыка многім з іх падабалася, таму ніхто не выступаў на старонках перьіядычнага друку ці ў іншых месцах у абарону нявінных ахвяраў беларускага "нацдэмакратызму". He выступалі яшчэ і таму, што быў страх за ўласны лёс.
3 усіх нацменшасцяў да пачатку масавых рэпрэсій у найбольш поўнай меры задавальняліся духоўныя патрэбы рускіх і яўрэў, асабліва першых. Яшчэ да сярэдзіны 30-х гадоў быў узяты, без прыняцця адмысловай дзяржаўнай пастановы. курс на выцясненне беларускай мовы рускай са службовага справаводства, з аўдыторыяў вышэйшых і срэдніх сііецыяльных навучальных устаноў, прапагандысцка-агітацыйнай працы. Асабліва ўзрасла
КНІГІ ОНЛАЙН
