Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
1 Лыч Леанід, Навіцкі Уладзімір. Гісторыя культуры Беларусі. С. 352
2 ЛіМ. 1995. I снежня. С. 16
нацыянальнай культуры мае прагрэсіўнае значэнне, патрабуе да сябе самай пільнай увагі з боку партыі і ўрада. 'Гакая думка выказвалася імі ў чэрвені 1930 г. на XVI з'ездзе УсеКП(б), што стараліся выкарыстаць прадстаўнікі творчай інтэлігенцыі дзеля развіцця беларускай культуры. Прычым і матэрыяльныя ўмовы ўсё ў большай ступені спрыялі гэтаму. У 1932 г. у Менску ствараецца Беларуская дзяржаўная філармонія, у рэпертуары якой мелася штосьці і з нацыянальнага музычна-песеннага мастацтва. У наступным годзе Беларуская дзяржаўная студыя оперы і балета перарасла ў тэатр, для якога ў 1937 г. узвялі сацыяльны будынак. ІІраўда, першыя беларускія опсры з'явіліся на яго сцэне толькі ў 1938-1939 гг.: "Кветка шчасця" Аляксея Туранкова, "У пушчах Палесся" Анатоля Багатырова, "Міхась Падгорны" Яўгена Цікоцкага. Аўтарамі першай і трэцяй опер былі ўраджэнцы СанктГІецярбурга, дзе атрымалі і музычную адукацыю. 3 такім жа спазненнем быў пастаўлены і першы беларускі нацыянальны балет "Салавей" (1939 г.) паводле аднайменнай аповесці З.Бядулі. Заслуга ў гэтым беларускага кампазітара яўрэйскай нацыянальнасці Міхаіла Крошнера (урадж. г.Кіева), які ў 1937 г. закончыў Беларускую дзяржаўную канссрваторыю па класе Васіля Залатарова.
На характары дзяржаўнай культурнай палітыкі істотна адбілася далучэнне ў верасні 1939 г. да БССР беларускіх этнічных земляў, гпто да гэтага знаходзіліся ў складзе Польшчы. Паколькі іх насельніцтва ўвесь час вяло ўпартае змаганне за права на самабытнае нацыянальна-культурнае развіццё. з дадзеным фактарам не магла не лічыцца і савсцкая ўлада, усталяваўшы тут сваё панаванне. Прычым даводзілася лічыцца да такой ступені, што гэта ў пэўнай меры паўплывала на стаўленне дзяржавы да нацыянальнага фактару на тэрыторыі БССР у межах да 17 верасня 1939 г. 1 такое лёгка зразумець, бо зараз ужо гэта была саюзная рэспубліка не з пяці. а амаль з дзесяцімільённым насельніцтвам, займаючы па гэтым паказчыку трэцяя месца ў СССР пасля Расійскай Федэрацыі і Украіны. У шэрагу пастаноў даіычна сферы народнай адукацыі ЦК КП(б)Б прызнаў наяўнасць парушэнняў нацыянальнага інтарэсу беларускага народа. На пераадоленне іх была скіравана прынятая ў студзені 1941 г. пастанова Бюро ЦК КГІ(б)Б "Аб вывучэнні беларускай мовы ў ВНУ, тэхнікумах і школах БССР", бо тут яе, асабліва ў першых двух з названых тыпаў навучальных устаноў, моцна пацяснілі рускай мовай, і яны замест падрыхтоўкі маладых кадраў нацыянальнай інтэлігенцыі займаліся іх русіфікацыяй, рабілі няздольнымі быць актыўнымі ўдзельнікамі нацыянальнага культурнага працэсу. 3 прычыны адсутнасці беларускамоўнай вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школы ў БССР, яна непазбежна страціла б сваю этнакультурную самабытнасць і значыцца, пазбавілася б права на любую форму нацыянальна-дзяржаўнага фармавання ў складзе СССР. Гэта ўсё добра разумеў ідэалагічны партыйны апарат Масквьі і Мінска, таму і з'явілася на свет пастанова аб паляпшэнні вывучэння беларускай мовы ў навучальных установах.
Трэба надаць належнае вялікай увазе партыйных і савецкіх органаў да
нацыянальна-культурнага будаўніцтва на тэрыторьіі колішняй Заходняй Беларусі. Тут палітыка ў гэтай важнай сферы была больш узважанай, паўней адпавядала беларускаму нацыянальнаму інтарэсу, чым за колькі гадоў да гэтага ў Савецкай Беларусі. Там, дзе яіпчэ зусім нядаўна панаваў польскі дух, пачалі зусім заканамерна ўзнікаць асяродкі беларускай нацыянальнай культуры, дзеля чаго вялікае старанне прыкладвала мясцовае насельніцтва, бо моцна жадала жьшь паводле сваіх, а не гвалтам навязаных чужых культурна-моўных стандартаў. ГІа-сапраўднаму рэвалюцыйны пераварот адбыўся ў сферы народнай адукацьіі. дзе да верасня 1939 г. было гвалтам вынішчана амаль усё беларускае. Цяпер жа яму дзяржава свядома надавала прыярытэт. Толькі за адзін год існавання савецкіх парадкаў у заходнебеларускіх абласцях было створана4,3 тыс. беларускіх школ. Улічваліся інтарэсы і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў, пра што сведчыць заснаванне тут за гэты час 932 польскіх, 173 рускіх, 61 літоўскай і 49 украінскіх школ. У 1940/41 н. г. адкрылі 4 педагагічныя інстытуты, 12 тэхнікумаў і педвучылішчаў, заняткіў якіх наведвала Ютыс. чалавек.1
3-пад увагі кіраўніцтва БССР не выпадалі інтарэсы нацыянальных мяншыняў далучанай тэрыторыі і ў іншых сферах культуры, пра што сведчыць стварэнне ў 1940 г. у Брэсце рускага драматычнага тэатра, у Беластоку — польскага і двух яўрэйскіх драмтэатраў. У гэтым жа годзе беларускія драматычныя тэатры былі заснаваны ў Баранавічах і Пінску.
Такіх станоўчых фактаў у духоўным жьіцці заходнебеларускіх абласцей мелася б непараўнальна больш, калі б рэпрэсіўныя органы не арыштавалі шмат каго з актыўных дзеячоў нацыянальна-культурнага руху, каб многія іх паплечнікі па барацьбе, ратуючыся ад праследу, не пакінулі Бацькаўшчыну.
Ведаючы, як самаахвярна змагаліся патрыёты Заходняй Беларусі за нацыянальную культуру і школу, партыйныя і савецкія органы БССР абавязаны былі пасылаць сюды на кіраўнічыя пасады асобаў, для якіх блізкімі, дарагімі з'яўляліся прагрэсіўныя, нацыянальныя настроі мясцовых людзей. Там жа, дзе на такія станоўчыя рысы кіраўнікоў не звяргалася належнай увагі, іншым часам узнікалі сур'ёзныя канфлікты. Пра адзін з іх абласны сход настаўнікаў у Наваградку ў лістападзе 1939 г. так пісаў Язэп Малецкі ў кнізе "ІІад знакам Пагоні": "Сход адкрыў першы абласны сакратар партьіі Рамашкаў. які на расійскай мове трубадурыў... Урэшце выпусцілі натрыбуну Гутарцову, што мела гаварыць пра школьніцтва". На яе рускамоўнае выступленне "зала пачала грымець: "Гаварэце па-беларуску! ГІа-беларуску!" Тады Гутарцова сціхла... Змоўкла і зала. Бальшавіцкія тузы не мелі аргументаў на гэткі супраціў настаўніцкай масы".2 Прамоўца вымушана была перайсці на беларускую мову, але пасля перапынку зноў гаварыла па-руску, што выклікала вялікую незадаволенасць у настаўнікаў. 1 іх
1 Царук 10 Аб некаторых асаблівасцях культурнага будаўніцтва ў заходніх абласцях Беларусі.// Веснік БДУ імя У.І.Леніна 1969. Серыя III. №1 С. 34, 35.
2 ЛіМ. 1993. 23 красавіка 15.
лёгка зразумець: пасля вызвалення з верасня 1939 г. народнай асветы з-пад польскага моўнага ўплыву ім хацелася, каб у ёй гаспадарыла ўсё беларускае і найперш роднае слова тутэйшых людзей.
Прыведзены вышэй выпадак быў з катэгорыі крайне рэдкіх. Мясцовая інтэлігенцьія вельмі хутка зразумела, што вучыць прысланых Масквою і Мінскам службоўцаў, якой мовай карыстацца. занятак даволі небяспечны. Такое асабліва відавочным стала, калі савецкія спецслужбы распачалі па вопыту мінулых гадоў паляванне на "ворагаў народа". Як правіла, у спіс такіх траплялі асобы з вялікімі заслугамі перад нацыянальна-вызваленчым, грамадска-культурным рухам у перыяд польскага панавання. Напэўна, баяліся. што і зараз яны будуць у шэрагах актывістаў за ажыццяўленне законнага права беларусаў будаваць сваю культуру на яе прыроднай аснове, вольную ад усялякіх формаў асіміляцыі, якія пакінулі такія глыбокія шрамы на беларускім духоўным абліччы. Асабліва пад моцнае ганенне падпала беларуская нацыянальная інтэлігенцыя Вільні, дзе былі сканцэнтраваны яе самыя элітарныя сілы. He ўхіліўся ад арышту і адзін з самых адданых беларускай нацыянальнай ідэі Антон Луцкевіч, які ў той час працаваў у Беларускім навуковым таварыстве, кіраваў Віленскім беларускім гісторыкаэтнаграфічным музеем імя Івана Луцкевіча. He пакінулі нкусаўцы на волі вядомага беларускага культурнага дзеяча, публіцыста, рэдактара самых папулярных газет "Беларуская крыніца", "Хрысціянская думка" Янкі Пазняка. Вялікай стратай для беларускай нацыянальнай справы стаў арышт колішняга выпускніка факультэта славянскай філалогіі Пражскага універсітэта. выкладчьіка беларускай мовы, літаратуры і гісторыі, таленавітага публіцыста Вінцэнта Жук-Грышкевіча. He мелі магчымасці выкарыстаць свой творчы патэнцыял такія вядомыя грамадскія і культурныя дзеячы, як Сяргей Хмара (сапр. Сіняк). Анатоль Іверс (сапр. Іван Міско), Сяргей Новік-Пяюн, бо савецкія рэпрэсіўныя органы пастараліся зняволіць іх у мінскую турму. А такі патэнцыял у іх быў досыць багатьтм, нягледзячы на параўнальна малады ўзрост. С.Хмара, да прыкладу, шмат зрабіў на ніве змагання за беларускую нацыянальную школу, у 1937 г. заснаваў на Дзяглаўшчьіне нелегальную літаратурную арганізацьпо "Маладая ўскалось".1
Такі ж цяжкі лёс напаткаў сотні людзей з багатым вопытам змагання супраць рэакцыйнай нацыяналістычнай палітыкі Польшчы на "усходніх крэсах". Толькі нязначнай частцы нацыянальнай інтэлігенцыі ўдалося ўцячы з занятай Чырвонай арміяй тэрыторыі і падацца ў іншыя краіны. дзе ў іх не было практычна аніякай магчымасці штосьці карыснае рабіць для беларускай культуры. Дэфіцыт патрэбных для іэтай сферы нацьіянальных кадраў часта даводзілася запаўняць асобамі. якіх ніяк нельга аднесці не толькі да актыўных, але нават і пасіўных носьбітаў беларускай культуры. Яе становішча неўзабаве магло б стацца тоесным гэтай сферы давераснёўскай савецкай Беларусі.
Цудам удалося не трапіць у лапы савецкіх спецслужбаў знанаму культурнаму дзеячу Заходняй Беларусі Рыгору Шырму. Верасень 1939 г. ён сустрэў прыхільна і адразу актыўна ўключыўся ў творчую працу. Дзякуючы яго старанню ў 1940 г. у Беластоку ствараецца Беларускі ансамбль песні і танца. У год заканчэння
1 Ускалось трэцяя стадыя росту жьгга, калі пачынаюць з'яўляцца каласы.
Віленскай кансерваторыі (1939) яе адзін з самых здольных выпускнікоў Генадзь Цітовіч арганізаваў у вёсцы Вялікае Падлессе народны хор і выступаў з ім у 1940 г. на 1-й Дэкадзе беларускагамастацтва і літаратуры ў Маскве.
Істотнае пашырэнне ў сувязі з вераснёўскімі падзеямі 1939 г. беларускай культурнай прасторы ў межах аднаго нацыянальна-дзяржаўнага фармавання стварала болый спрыяльньія умовы для арганізацыі духоўнага жыцця беларускага народа ў адпаведнасці з яго традыцыямі, толькі гэтаму зусім не садзейнічала савецкая камандна-бюракратычная сістэма. Менавіта па яе ініцыятыве ў кастрычніку 1939 г. у склад зусім не славянскай краіны Літвы быў перададзены Віленскі край разам з горадам Вільня. Без перабольшвання гэты край паводле свайго шматвекавога ўкладу ў беларускасць не меў сабе роўных на ўсёй этнічнай тэрыторыі нашай Бацькаўшчыны. ІІІто Віленшчына гэта менавіта беларускі край, пераканаўча сведчаць дадзеныя Усерасійскага перапісу 1897 г.: на беларусаў падала 56% агульнай колькасці насельніцтва, літоўцаў 17,6, яўрэяў 12,7, палякаў 8,2, рускіх 4,9. 3 перадачай Віленскага краю Літве ў яго адразу ж узніклі сур'ёзныя цяжкасці з самасцвярджэннем у сваёй беларускасці. Новыя ўлады тэрмінова пачалі ствараць тут неабходныя ўмовы для ўмацавання пазіцый літоўскай культуры, зусім не лічачыся з духоўнымі інтарэсамі карэннага насельніцтва гэтай зямлі. Да леппіага не змянілася становішча і пасля таго, як у жніўні 1940 г. Літву прымусова далучылі у склад СССР. 3 пераводам з Коўны ў Вільню літоўскага ўрада і дзяржаўных устаноў пачаўся інтэнсіўны планамерны прыток сюды літоўскага насельніцтва. Хаця ў кастрычніку 1940 г. у Вільні і была адноўлена дзейнасць найважнейшага асяродку нашай нацыянальнай культуры — Беларускага музея імя Івана Луцкевіча (уключылі ў структуру Акадэміі навук Літоўскай ССР), аднак ён ужо не адыгрываў такой ролі, як у былыя часы. Славутую сваімі здабыткамі на ніве нацыянальнай асветы Віленскую беларускую гімназію ўлады рэарганізавалі ў прагімназію, а пазней і зусім звялі да статусу няпоўнай сярэдняй школы. Так з колішняга цэнтра беларускай нацыянальнай культуры Вільня пачала пераўтварацца ў асяродак духоўнага жыцця зусім іншага народа. Страта Вільні, за што ўсю адказнасць нясе Маскоўскі Крэмль, адна з самых сумных старонак у гісторыі культуры беларускай нацыі. Такой грагедыі мала каму з цывілізаваных народаў давялося зведайь. Культурны працэс на Віленшчыне, як і на Беларусі ў цэлым. парушылі падзеі 22 чэрвсня 1941 г.
КНІГІ ОНЛАЙН
