Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Хваля чарговых рэпрэсій у дачыненні да партыйных і савецкіх кадраў высокай наменклатуры моцна запалохала, пасеяла недавер адзін да аднаго ў асяроддзі навуковай, мастацкай і педагагічнай інтэлігенцыі. На старонках друку, у час сходаў яе прадстаўнікі зусім мала размоў вялі пра тое, як памножыць свой уклад у духоўнае развіццё беларускага народа. Амаль усе аўтары і прамоўцы выказвалі толькі "шчырыя" клопаты аб тым, каб як найбольш і як мага хутчэй выкрыць сярод саміх жа сябе "заклятых ворагаў Савецкай улады". I іх "знаходзілі", у т. л. і сярод членаў Саюза савецкіх пісьменнікаў Беларусі (ССПБ). Такімі, як вынікала з выступлення намесніка старшыні праўлення ССПБ Андрэя Александровіча на сходзе пісьменнікаў, прысвечаным пытанню аб падрыхтоўцы да XX гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, з'яўляліся ў першую чаргу Зміцер Жылуновіч, Міхась Зарэцкі, Васіль Сташэўскі, Сымон Баранавых, Анатоль Вольны. Пра гэта даволі падрабязна пісалася ў 1937 г. і на старонках часопіса "Полымя рэвалюцыі" (№3), што дапамагло надаць шырокую публічнасць, прымусіць чытача паверыць, што ў асяроддзі беларускіх пісьменнікаў нібыта звіта сапраўднае "варожае гняздо". Але не паспеў чытач як след "перапрацаваць" выкрывальніцкую інфармацыю паэта А.Александровіча, як шосты нумар таго ж часопіса падаў
аналагічныя матэрыялы і на самога намесніка старшыні праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў Беларусі. Яму ніколькі не дапамаглі шматлікія архікамуністычнага зместу вершы канца 20-х пачатку 30-х гг., у якіх так бязлітасна бічаваў паэт-бальшавік беларускіх "нацдэмаў". На агульным сходзе ССПБ (1 чэрвеня 1937 г.) яму прыгадалі варожыя ўчынкі нават дзесяцігадовай даўнасці. Заяўлялася, што паэму "Цені на сонцы" А.Александровіч напісаў "па простаму заданню ворагаў народу". Сход вьшес рашэнне аб вывядзенні А.Александровіча са складу праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР, вызваленнні ад пасады намесніка старшыні яго. 3 гэтым рашэннем пагадзілася на сваім пасяджэнні 9 жніўня 1937 г. праўленне ССПБ. Найбольш дасталося А.Александровічу на сходзе ад Аркадзя Куляшова, Алеся Кучара, ГІлатона Галавача. Кандрата Крапівы, Міхася Лынькова, Кузьмы Чорнага, Пятро Глебкі. Асабліва апошні з пералічыных не ведаў меры ў нападках на сваіх сяброў па пяру, прамова якога на гэтым сходзе была адной з самых выкрывальніцкіх. "Мы праявілі, -гаварыў ён, неймавернуіо слепату ў адносінах да класавага ворага. Хіба мы не бачылі гнілога нутра ІД.Гартнага і ў яго творчасці, і ў яго рабалепскіх выступленнях, хіба не бачылі гэтага гнілога нутра у творчасці Зарэцкага, хіба не бачылі гэтага гнілога нутра ў Звонака, Хадыкі, Дудара..."
Пройдзе дзесятак гадоў і галоўны партыйны ідэолаг Беларусі пасляваеннага часу Міхаіл Іаўчук дасць такую станоўчую характарыстыку гэтай крыважэрнай міжусобнай барацьбе інтэлігентаў, у якую яны вымушаны былі ўвязацца па волі сталінскай таталітарнай камандна-бюракратычнай сістэмы: "Беларуская совецкая інтэлігенцыя пад кіраўніцтвам партыі большэвікоў прайшла вялікую палітычную школу барацьбы з ворагамі народа. ворагамі ленінізма трацкістамі, бухарынцамі. нацьіяналістамі. У гэтай барацьбе беларуская совецкая інтэлігенцыя ідэалагічна вырасла, палітычна загартавалася..."1 Прынцыпова па-іншаму мы сёння глядзім на апісаныя вышэй падзеі. Аб’ектыўную ацэнку той востраканфліктнай сітуацыі ў асяроддзі беларускіх пісьменнікаў і паэтаў даў сучаспы крытык і літаратуразнаўца Дзмітрый Бугаёў: "...дайшоўшы да ўзаемных палітычных абвінавачванняў, пісьменнікі фактычна ў большасці сваёй міжвольна падыгралі сталіншчыне. фактычна дапамаглі ёй разграміць нацыянальную культуру. Дапамаглі тым, што і яны ўнеслі свой уклад у стварэнне міфа аб ворагах у літаратуры і мастацтве. А сталіншчына ў такіх міфах была зацікаўлена кроўна".
1 БолынэвікБеларусі. 1948. №1. С 23.
2 Літаратура і мастацтва. 1992. 28 лютага. С 6
'За гады рэпрэсій нічые шэрагі так не парадчэлі. як у пісьменнікаў і навукоўцаў. За якія-небудзь пяць гадоў у БССР іх было знішчана больш, чым у любой краіне Еўропы за ўсе сто гадоў. Як справядліва ўзгадваў беларускі паэт-выгнанец Уладзімір Клішэвіч, "гарэў зуб энкавэдыстых" і на Я.Купалу і Я.Коласа. Але каб пасадзіць іх, "тады давялося б у Доме Пісьменніка павесіць замок".
Савецкія турмы і лагеры для палітычных зняволеных вызначаліся вельмі жорсткімі катаваннямі. Іх ахвяры, якім удалося выжыць, расказвалі проста неверагодныя рэчы. Таму некаторыя з асобаў, над якімі навісала сапраўдная пагроза трапіць у месцы зняволення, лічылі за лепшае скончыць жыццё самагубствам. Вось як апісаў умовы жыцця ў Менскай турме, пачынаючы з 1937 г., яе вязень У.Клішэвіч, якога ў кастрычніку 1936 г. арыштавалі ў ліку іншых 11 студэнтаў чацвёртага курса літаратурнага факультэта Мінскага педінстытута: "Ад гэтага часу пачалі ўжо "пытаць", як мае быць — запушчаць пад пазногці шпількі, трымаць па 25 пор у сьледчьім габінэце, падвешваць за рукі і за ногі, адцягваць біцэпсы рук, цягнуць за рэбры, садзіць на "пякельную" машыну, закладваць пальцы ў ціскі. "Прагулак" блізу што ня было, вокны замазалі, перадачаў не давалі. Увесь дом НКВД і турма ператварыліся ў дом вар'яцтва".1
Жорстка расправіўшыся з красой беларускай нацыі, КГ1(б)Б усё ж не пасаромеецца ў сваім друкаваным органе "Болыпэвік Беларусі" (1938. №11-12) сказаць у сувязі з маючым адбыцца святкаваннсм дваццацігоддзя ўтварэнн БССР: "...сапраўднае і канчатковае вызваленне беларускага народа ад соцыяльнага і нацыянальнага гнёту прынесла Вялікая кастрычніцкая рэволюцыя..." (С. 105).
Многімі лічылася (і часцей за ўсё памылкова), што найлепшай гарантыяй выжыць у той складанай сітуацыі. не трапіць пад нож гільяціны НКУСа, гэта пісаць хвалебныя творы у гонар "бацькі ўсіх савецкіх народаў" Іосіфа Сталіна. 1 колькасць такіх твораў расла з неверагоднай хуткасцю. У беларускай мастацкай літаратуры пачыналася яе самая найбольш нрыкрая старонка Сталініяна. Гэта ж велізарная трагедыя, што замест заслужанага пракляцця галоўнаму віноўніку ўсіх бедаў беларускай нацыі. наадварот, трэба было ў яго гонар ствараць урачыстыя оды, прычым не ад імя саміх майстроў слова. а ўсяго народа. 1 стварылі такой хвалебнай прадукцыі даволі багата. Сваё першае вершаванае "Пісьмо беларускага народа вялікаму Сталіну" нашыя паэты складалі ў 1936 г. на камфартабельнай урадавай дачы паблізу прыгараднага пасёлка Сцяпянка. Рэспубліканскія газеты з радасцю паведамлялі, што гэтае пісьмо падпісалі ажно 3 млн.чалавек (паводле іншых звестак 2 млн.)! Ад беларускіх паэтаў у яго складанні бралі ўдзел Янка Купала, Якуб Колас, Андрэй Александровіч. Пятрусь Броўка. Пятро Глсбка, яўрэйскіх Ізі Харык. Затым самыя вядомыя ў СССР паэты Аляксандр Безыменскі, Міхаіл Галодны, Міхаіл Ісакоўскі і Алесь Суркоў пераклалі гэтае пісьмо на рускую мову, якое было надрукавана ў газеце "Рабочнй" (выдавалася ў 1927-
1 Беларуская газэта 1942. 22 чэрвеня
1937 гг. у Менску) 11 ліпеня 1936 г., г. зн. у гадавіну вызвалення Беларусі ад белапалякаў 11 ліпеня 1920 г.
Мала хто нават з самых любімых народам пісьменнікаў і паэтаў устрымаўся, каб не ўнесці ў беларускую Сталініяну свайго укладу. He мог заставацца ў боку ад гэтага і славуты сын беларускага народа Янка Купала, на жыццё якога не раз замахваліся актыўныя праваднікі сталінскай нацыянальнай палітыкі на Беларусі. Пасля ўсяго гэтага няцяжка зразумець. на якую вялікую здзелку з сумленнем, на якую натугу з сэрцам давялося пайсці ў 1939 г. беларускаму песняру, калі ён пісаў:
Са Сталіным лёгка жывецца на свеце:
Як яснае сонейка, гэтак нам свеціць, Шляхі ён да шчасця радасйі квеційь, Каб гора не знялі старыя і дзеці.
Праз год Янка Купала і такое скажа, што Сталін гэта "крыніца нашага жыцця і росквіту, ён натхніцель нашых дум і песень, ён вялікі каваль чалавечага шчасця". Якім на справе кавалём быў І.Сталін, цяпер кожны ведае. У кавальскім горне ён пераплавіў такую вялізарную колькасць людзей, што з ім не змог бы пасапернічаць нават сам Адольф Птлер. 1 трагічна, што гэтымі тыранамі спляжваліся самыя найлепшыя пласты народу, без чаго так істотна мізарнеў яго інтэлектуыльны патэнцыял. Савецкая таталітарная сістэма сваімі масавымі, нечувана жорсткімі рэпрэсіямі пераканаўча паказала, што ў нас не здзейсняцца тыя светлыя спадзяванні на нацыянальнакультурнае адраджэнне. пра якое з такім аптымізмам пісалі і гаварылі яго найлепшыя прадстаўнікі.
Дзіка і парадаксальна, што апраўданне злачынстваў гэтай бесчалавечнай сістэмы стала адной з найважнейшьіх задач друкаванага органа праўлення Саюза савецкіх пісьменнікаў БССР часопіса "Полымя рэволюцыі". Публікацыямі такога плана асабліва густа насычаны яго нумары за 1937 г., які ўвайшоў у гісторыю СССР як год самых жорсткіх масавых палітычных рэпрэсій. У першьім нумары часопіса з вершамі-прысудамі "ворагам рэвалюцыі" выступілі А.Александровіч 'Ніякай літасці!" і Янка Купала "Мала іх павесіць". Ужо самі загалоўкі сведчаць. пра што пісалі гэтыя песняры, каму служыла іх пяро. Ваюючы з уяўнымі ворагамі, А.Александровіч узяў на сябе адказнасць зрабіць такое абагульненне:
Я свой смяротны вам падпісваю прысуд
Рукой і воляй беларускага народу!
Разам з вострым асуджэннем "ворагаў народа" кожны з паэтаў імкнуўся пітосьці хвалебнае сказаць на адрас партыі і дзяржавьі, Іосіфа Сталіна:
Хай пад сонцам знаюць,
Чыммы сёння сталі...
Мы падставім грудзі
За цябе, наш Сталін. (Янка Купала)
ГІрыгожа аформленую кнігу "Правадыру народа" выпусціла ў свет у
1940 г. Дзяржаўнае выдавецтва пры СНК БССР. Тут у вершаванай форме змешчаны патрыятычныя пісьмы Сталіну ад беларускага народа, у складанні якіх бралі ўдзел самыя вядомыя паэты: Янка Купала, Якуб Колас, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка, Кандрат Крапіва. Аркадзь Куляшоў, Эдзі Агняцвет, Міхась Клімковіч. Шэраг публікацый трапіў у кнігу ў выглядзе здабыткаў з народнай творчасці, невядома кім запісаных у розных населеных пунктах Беларусі. Аднак найбольш старонак займаюць гворы Вялікаму Сталіну, якія належылі няру 17 паэтаў і пісьменнікаў Бсларусі. Больш за ўсіх паетараўся Якуб Колас: змясціў ажно сем вершаў! Дзеля захавання пераемнасці ў літаратурнай дзейнасці пастараліся даць магчымасць выступіць на старонках кнігі і яшчэ зусім маладым паэтам. у іх ліку Міхасю Калачынскаму, Пімену Панчанку. Каб нс адстаць ад сваіх старэйшых калегаў у праслаўленні "бацькі ўсіх народаў", а мо хутчэй за ўсё, каб зняць усялякія сумненні датычна ўласнай палітычнай надзейнасці, яны параўноўвалі Сталіна з сонцам. называлі радасцю, сэрцам, мудрым.
КНІГІ ОНЛАЙН
