Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
У арганізацыі і правядзенні барацьбы з найлепшай часткай беларускай інтэлігенцыі адпаведныя органы вельмі ўмела выкарыстоўвалі нацыянальны фактар. Актыўна падключыўся да з.магання з "ворагамі навукі" і вядомы на Беларусі вучоны-гісторык Мікалай Нікольскі, ураджэнец Масквы. Сваё жыццё з нашым краем ён звязаў у 1921 г., калі ўладкаваўся на працу прафесара кафедры гісторыі старажытнага свету БДУ. У лютым 1931 г. яго выбралі правадзейным членам Беларускай акадэміі навук, а ў самы разгар масавых рэпрэсій (у 1937г.) прызначылі дырэктарам Інстытута гісторыі гэтай акадэміі. Паказальна, што М.Нікольскі так да канца свайго жыцця і не зразумеў ці не хацеў зразумець, што якіх-небудзь важкіх прычын для барацьбы з "ворагамі навукі" не
існавала ў прыродзе. Тым не менш ён сам сабе ставіў у вялікую заслугу яшчэ і ў 1957 г., у час свайго апошняга публічнага выступлення ў вялікай канферэнцзале АН БССР. што "многа папрацаваў у галіне гістарычнай навукі, многа ваяваў з ворагамі навукі..."1
Праўда, далёка не ўсім выхадцам з Расіі, у т. л. і рускай нацыянальнасці, удалося зрабіць на Беларусі кар'еру. "ГІлённа" папрацаваўшы на заходнім фарпосце СССР з "ворагамі" савецкага народа, пазней некаторыя з іх і самі падпалі пад такую катэгорыю, панеслі самыя суровыя меры пакарання. Таталітарная сістэма імкнулася як мага менш пакідаць слядоў пра свае злачынствы.
Працы з нацыянальнымі мяншынямі значна прыбавілася пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР, бо польскія ўлады зусім не лічыліся з іх духоўнымі запатрабаваннямі. Асаблівай увагі да сябе вымушала сістэма адукацыі, паколькі жаданую карысць ад яе можна атрымаць толькі тады, калі дзяцей выхоўваюць і навучаюць на іх роднай мове. Кіраўніцтва адукацыі Польшчы груба парушала гэта найважнейшае педагагічнае правіла. Прынцыпова інакш паставіліся да дадзенага пытання у БССР. У адпаведнасці з прынятай у пачатку снежня 1939 г. настановай ЦК КП(б)Б "Аб мерапрыемствах па арганізацыі народнай адукацыі ў заходніх абласцях БССР" наркамату асветы даручалася "вывучыць пытанне аб арганізацыі нацьіянальных школ у заходніх абласцях БССР і вынесці асобным пытаннем на разгляд ЦК КП(б) Беларусі"? Пасля яго вывучэння былі зроблены пэўныя захады па заснаванні такіх школ, укамплектаванні іх настаўнікамі, забеспячэнні неабходнай літаратурай. Пры гэтым не забываліся і на інтарэсы дзяцей польскай нацыянальнасці. Да сярэдзіны снежня 1939 г. школы атрымалі дзве тысячы буквароў на польскай мове. На пачатку 1940/41 н. г. функцыянавала 932 польскія школы. Fla гэты час на тэрыторыі былой Заходняй Беларусі мелася рускіх школ 173 (усе створаны як новыя), ярэйскіх 150, літоўскіх (пераважна ў Вілейскай вобласці) 64, украінскіх (пераважна ў Брэсцкай вобласці) 49. Калі пры арганізацыі польскіх, яўрэйскіх, літоўскіх, украінскіх школ кіраваліся нацыянальным фактарам, дык пры закладцы рускіх школ не ён адыгрываў галоўную ролю. бо на дадзенай тэрыторыі знаходзілася зусім нязначная колькасць людзей такой нацыянальнасці. Тлумачылася гэта поглядамі ідэалагічнага апарату кампартыі на рускія школы як на магутны сродак выхавання маладых пакаленняў у духу савецкага патрыятызму і пралетарскага інтэрнацыяналізму. Асаблівае старанне да арганізацыі рускай адукацыі праяўлялі ў буйных гарадах з даволі складанай этнічнай структурай іх жыхароў. 1 такія старанні прыносілі повым уладам жаданы іюспех. Так, калі ў красавіку 1940 г. у Гродне працавала 10 беларускіх школ з лікам навучэнцаў 5110, адпаведна рускіх 3 і 2123, дык у снежні гэтага ж года першых было 4 з кантынгентам 2100 чалавек, другіх 8 і 4700? Вельмі хутка на шкоду
' Ботвннннк М.Б. Н.М.Нлкольскнй Мн., 1967. С. 5
2 Советская Белоруссня 1940. 18 сентября.
■’ Народное образованнев БССР. Сб. документов н матерлалов. 1928-1941 гг. Т.2. Мн., 1980. С. 317, 318, 379.
беларускаму інтарэсу мацнеў патэнцыял рускага фактару ў перыядычным друку далучанай да БССР тэрыторыі. Усё гэта рабілася выключна з ініцыятывы агульнасаюзных органаў Масквы і мела на мэце хутчэйшае пераадоленне этнакультурных адрозненняў паміж насельніцтвам савецкай Беларусі і былых "усходніх крэсаў" Другой Рэчы Паспалітай.
Заключэнне
У гісторыі кожнага народа ёсць перыяды, калі ён у найбольшай ступені змог праявіць свой характар, паказаць сваю здольнасць быць самім сабой, a не пешкай у руках іншых больш магутных, надзеленых уладай этнасаў. Для беларусаў, несумненна, такім перыядам з'яўляецца першая траціна XX ст., амаль дзесяць апошніх гадоў з якой прыпадае на беларусізацьію. Шмат цяжкіх гадоў давялося ісці да яе, але толькі з ліпеня 1924 г. яна набыла статус дзяржаўнай палітыкі. Ніколькі не перайбольшу, калі скажу, што парасткі беларусізацыі бяруць свой пачатак з выдання ў лістападзе 1906 г. самай аўтарытэтнай для ўсяго XX ст. беларускамоўнай газеты "Наша ніва". Яна пасапраўднаму стала "нашай" для велізарнай грамады беларусаў.
Глыбей задумацца над сваім гаротным лёсам вымусілі беларусаў цяжкія, трагічныя наступствы Першай сусветнай вайны, у выпіку якой каля паўтара мільёна іх не па сваёй волі апынулася па-за межамі роднай Бацькаўшчыны. He маючы ўласнай дзяржавы, будучы падзеленым нямецкарускім фронтам на дзве часткі і плюс да ўсяго гэтага яшчэ адрьіў многіх людзей ад беларускай зямлі, беларускі народ тым не менш не пераўтварыўся ў бяздзейную неарганізаваную. бесхрыбетную этнічную масу. Ён стала жыў у думках пра сваё выратаванне і бачыў яго толькі ў вялікай любові да бацькоўскай зямлі, надзейным захаванні яе ад усіх спробаў рабавання. Суровыя ваенныя выпрабаванні дапамаглі многім правільна ўсвядоміць, што не загінуць, падправіць сваё становішча, можна толькі стварыўшы ўласную незалежную дзяржаву. на што не давалі згоду балыпавікі пасля прыходу да ўлады ў кастрычніку 1917 г. Лоўны парадокс: аднаўленнс беларускай дзяржаўнасці адбылося не на савецкай тэрыторьіі. а на захопленых кайзераўскімі войскамі беларускіх землях. Такою дзяржаваю стала Беларуская Народная Рэспубліка, якая 25 сакавіка 1918 г. абвясціла пра свой нацьіянальны суверэнітэт. За сціслы тэрмін, у экстрэмальных умовах яна паспела так многа зрабіць па развіцці культуры на яе прыроднай нацыянальнай аснове, што ўсё гэта можна з поўнай падставай назваць беларусізацыяй. Аднак афіцыйна ўлады БНР такім тэрмінам не карысталіся.
У процівагу ўсім перашкодам аб'ектыўнага і суб'ектыўнага характару ў першыя часы пасля кастрычніка 1917 г., як незадоўга і да гэтага, на ўсім абсягу беларускай зямлі вельмі папулярнай была ідэя нацыянальна-духоўнага Адраджэння. I хаця мінула ўжо некалькі гадоў, як спынілася выданне газеты "Наша ніва". гэтую лёсавьізначальную ідэю для беларускага народа вельмі добра даносіла да чытачоў грамадска-палітычная, эканамічная і літаратурная газета "Вольная Беларусь". 3 сакавіка 1918 г. пачала выходзіць такога прагрэсіўнага нацыянальнага накірунку газета "Беларускі шлях". I хаця ім цяжка было сапернічаць з варожай да беларускай нацыянальнай ідэі рускай і польскай прэсай, яны многа зрабілі дзеля актывізацыі мас на змаганне за правы быць вольнымі, незалежнымі на бацькоўскай зямлі, развіваць тут культуру ў поўнай адпаведнасці з уласнымі традыцыямі. Распачынаць такую
стваралыгую дзейнасць давялося не на тэрыторы савецкай Беларусі, а на захад ад руска-нямецкага фронгга.
Заняцца належным чынам стварэннем умоў для перабудовы культурнага жыцця на нацыянальны лад найперш перашкаджалі эвакуацыя на ўсход — часта прымусовая — значнай колькасці насельніцтва з заходніх раёнаў Беларусі. усталяванне, пасля ўходу нямецкіх інтэрвентаў, варожага ёй польскага панавання. Супрацьстаяць яму было нялёгка, бо вялікая колькасць самых адукаваных, настроеных на нацыянальны ідэал людзей гэтай мясцовасці знаходзілася не дома, а ў розных кутках Расійскай Федэрацыі і Украіны. Але і тут яны таксама захавалі сваю адданасць беларускай справе, усяляк дапамагаючы людзям не растварыцца ў іншанацыянальным асяроддзі. I тым не менш, нават у такіх неспрыяльных варунках урад БНР супольна з перадавымі коламі грамадства столькі зрабілі на карысць беларускай нацыянальнай культуры. што цяпер ужо з ёю не магло не лічыцца дзяржаўнае і партыйнае кіраўніцтва другім разам абвешчанай БССР. He праз год-два, а ўжо на гіятым месяцы свайго існавання яно ў прынятую на 2-ім усебеларускім з'ездзе Саветаў (снежань 1920 г.) рэзалюцыю па дакладзе аб народнай асвеце ўключае такія словы: "Толькі савецкая ўлада, толькі дыктатура пралетарыяту адчыняе працоўным усіх нацыянальнасцяў магчымасць шырокага развіцця на іх роднай мове". Да гэтага савецкая ўлада такога не абяцала беларусам, бо не прызнавала іх за самабытны, адметны ад рускіх народ. 1 тут, несумнснна, прысутнічае ўплыў на яе нацыянальнай палітыкі БНР. Менавіта дзякуючы такому ўплыву фактьгчна беларусізацыя ў БССР пачалася адразу ж пасля таго, як узшклі больш-менш рэальныя ўмовы для мірнага стваральнага жыцця.
ГІогляды дзяржаўных органаў на шляхі развязваніія беларускага нацыянальнага пытання практычна цалкам супалі з стаўленнем да яго ЦК КП(б)Б. Хаця ўвесь час яго ўзначальвалі пасланцы з Масквы, аднак пад упльівам камуністаў беларускага паходжання з цвёрдай нацыянальнай арыентацыяй, гэты орган шмат карыснага рабіў па забеспячэнні карэннаму насельніцтву БССР неабходных умоў для самабытнага этнакультурнага развіцця. У такой узаемазгодзе і прыйшлі ў ліпені 1924 г. савецкія, партыйныя органы да неабходнасці надання беларусізацыі статусу дзяржаўнай палітьікі.
Беларусізацыя ўключала ў сябе шэраг важных складнікаў. Самым жа галоўным з іх з'яўлялася беларуская мова як нацыянальны фактар. 1 не толькі. На ёй тады размаўляла абсалютная большасць насельніцтва. галоўным чынам жыхары вёскі. Ім адводзілася немалаважнае месца ў дзейнасці савецкага, партыйнага, гаспадарчага апаратаў. культурна-асветных устаноў, якую ўсяляк імкнуліся прыстасаваць да нацыянальна-культурных своеасаблівасцяў сялянства з тым, каб яно хутчэй магло далучыцца да свядомай актыўнай працы на карысць сацыялізму, што было магчымым толькі ва ўмовах, калі ўся гэтая дзейнасць будзе ажыцяўляцца на добра зразумелай для яго (сялянства) беларускай мове. Што ж датычыць пераважнай часткі гараджан, рабочага класа, службоўцаў, інтэлігенцыі, у іх асяроддзі, дзякуючы русіфікатарскай палітыкі царызму, панавала руская мова. Дзвюхмоўнасць аднаго і таго ж народа з'ява зусім не
КНІГІ ОНЛАЙН
