Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Дзесяцігоддзямі ў нас не было прынята гаварыць ці пісаць пра беларусізацыю. Нягледзячы на поўны правал абвешчанай генеральным сакратаром ЦК КГІСС Міхаілам Гарбачовым перабудовы, яна ўсё ж дала магчымасць выцягнуць на паверхню ледзь не пагалоўна забытую беларусізацыю. Розныя думкі выказваліся пра яе. Сярод іх ёсць і такія, што заняпад беларусізацыі выкліканы нібыта тым, што сам народ не пайшоў за ёю, бо не пагаджаўся з яе найважнейшымі палажэннямі. Так сцвярджаць не даюць падстаў дакументальныя крыніцы. Наадварот, народ прыняў, стаяў гарою за беларусізацыю. А вось хоць гэта і парадаксальна каму-небудзь можа
падацца, але факты пераканаўча сведчаць, што яе поспехі сур'ёзна ўстрывожылі многіх прадстаўнікоў дзяржаўна-партыйнай эліты рэспублікі і некаторых высокапастаўленых кіраўнічых работнікаў партыйнага Цэнтра ў Маскве. Заядлыя праціўнікі беларусізацыі знайшліся і сярод вялікадзяржаўнікаў з ліку вучоных і творчай інгэлігенцыі, прафесарскавыкладчыцкага складу інстытутаў і тэхнікумаў, дырэктароў розных праднрыемстваў і устаноў. Зразумела, камусьці і з простага люду была не па сэрцу беларусізацыя. Аднак усё ж прыхільнікаў у яе мелася куды больш, чым праціўнікаў. I калі перамаглі апошнія, дьік толькі таму, што ў іх руках знаходзілася ўлада.
Нельга пагадзіцца з тымі, хто лічыць. што беларусізацыя — гэта нейкі дар народу ад вышэйшых дзяржаўных і партыйных органаў рэспублікі ці што да гэтай палітыкі вырашылі звярнуцца толькі з адной мэтай, каб адшукаць, а затым пакараць найбольш актыўных змагароў за нацыянальна-культурнае ддраджэнне. Бсларусізацыя ў нас ці украінізацыя на Украіне. туркменізацыя ў Туркменіі і г. д. іэта вынік рашучага змагання прыгнечаных народаў былой царскай Расіі за сваё рэальнае, a ne толькі пагіяровае сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. Калі адбылася Кастрычніцкая рэвалюцыя, і краіна прыступіла да мірнага будаўніцгва, гэтыя народы настойліва патрабавалі ад Цэнтра прыняцця канкрэтньіх захадаў у гэтым напрамку і часта нават больш кардынальных і рашучых, чым задумвалася тымі, хто вёў масы на барацьбу са старым несправядлівым сацыяльным ладам. Агульнасаюзны партыйны Цэнтр, вядома, не мог не прыслухацца да магутпага і справядлівага голасу народных масаў. Пад напорам нацыянальных рухаў у нярускіх рэгіёнах краіны Савецкі ўрад і Камуністычная партыя пайшлі на прыпяцце вельмі важных захадаў па хутчэйшым і кардынальным развязванні нацыянальнаіа пытання ў плане тых лозунгаў, што пісаліся балыпавікамі на сцягах пралстарскай рэвалюцыі, абвяшчачіся камуністамі на мітынгах і сходах працоўных. Ад першых дзён яе куды больш левымі за дзяржаўных і партыйных дзеячаў у нацыянальным пытанні былі многія станы беларускага народа, асабліва яго інтэліг енцыя. Рэзка крытыкавалі афіцыйныя ўлады за нерашучасць і непаслядоўнасць. а часам і поўнае ігнараванне нацыянальнымі інтарэсамі карэннага насельніцтва нашага краю беларуская эміграцыя, а таксама перадавыя прадстаўнікі нацыяналыіага руху Заходняй Беларусі. ГІаколькі дзяржаўная і партыйная наменклатура на першым часе пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі і закапчэння грамадзянскай вайньі не дужа старалася штосьці канкрэтнае рабіць дзеля нацыянальна-культурнага адраджэння. шмат якія захады ў гэтым напрамку рабіліся па ініцыятыве саміх прагрэсіўна настроеных, з высокім зарадам этнічнай самасвядомасці людзей. Афіцыйны пераход да палітыкі беларусізацыі, бясспрэчна, быў выкліканы ўсім папярэднім ходам нацьіянальнага руху ў рэспубліцы. у выніку якога ўдалося не толькі шмат што зрабіць па укараненні ў жыццё беларускіх этнакультурных пачаткаў, але ў пэўнай ступені псіхалагічна падрыхтаваць і саміх людзей паводзіць сябе ва ўсіх сваіх дзеяннях і учынках у адпаведнасці з нацыянальнымі стандартамі. Беларусізацыя гэта ве.чічны твор самога народа, якую дзяржаўным і партыйным органам давялося ўзаконіць,
зрабіць сваёй палітыкай, каб не плесціся ў хвасце падзей у сферы міжнацыянальных дачыненняў. А як толькі з дапамогай крывавых рэпрэсій удалося спаралізаваць ініцыятыву народа, найперш яго інтэлігенцыі, і ў адпаведных дзяржаўных і партыйных улад з'явілася магчымасць не толькі ігнараваць, але і весці да поўнага заняпаду беларусізацыю, яньі без усялякіх ваганняў выкарысталі такую сітуацыю. тым больш, што ў гэтым быў зацікаўлены і Маскоўскі Крэмль. Умела ўцягнутай партыйнымі ідэолагамі і спецслужбамі НКУС у крывавую міжусобную барацьбу інтэлігенцыі ўжо было не да беларусізацыі. Кожны жыў толькі адной думкай, як у гэтай калатнечы не стаць ахвярай несправядлівай кары, пазбегнуць смерці. Такое ўдавалася вельмі нямногім. Абсалютная бальшыня тьіх прадстаўнікоў інтэлігенцыі, што ў 20-я першую палову ЗО-х гг. актыўна змагаліся за ажыццяўленне беларусізацыі, адышла па волі савецкай Феміды на той свет, адпакутавала ў сталінскіх лагерах, альбо пазней, пад час Другой сусветнай вайны, асудзіла сама сябе на эміграцыю, баючыся стаць ахвярай рэнрэсіўных органаў НКУСа. ІЗельмі негатыўна на ходзе беларусізацыі адбілася практычна амаль поўнае выключэнне яе са сферы дзяржаўнай палітыкі, бо такую важную справу нельга вырашаць толькі на энтузіазме народных масаў, тым болып ва ўмовах моцна абмежаванай дэмакратыі. Ужо дзесыці з сярэдзіны 30-х гг. дзяржаўныя і партыйныя структуры з органаў актыўнай падтрымкі і практычнага ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі трансфармаваліся ў інструмснт яе тармажэння. а ў час масавьгх рэпрэсій у ярых праціўнікаў беларускага Адраджэння. Беларусізацыя цалкам страціла свой дзяржаўны характар. Дый увогуле Беларусь, як і іншыя саюзныя рэспублікі, так і не змагла пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі стварыць сваю сапраўдную суверэнную дзяржаву. Дарэмна ў цяжкі час вайны з фашызмам паэт ГІятрусь Броўкаў вершы "Беларусь" (надрукаваны ў снежні 1943 г. у газеце "Совецкая Беларусь") стараўся пераканаць наш народ у адваротным, пішучы:
Дзве зоркіна небе, ім вечная слава, Азначылі Ленін і Сталін твой шлях, Стварылі цябе ўпершыню, як дзяржаву Iроўнай між роўных назваўшы па праву, Цябе прывялі на шырокі прасцяг.
Што гэта быў за прасцяг, цяпер ведае кожны, хто хоць трохі знаёмы з гісторыяй Беларусі міжваеннага перыяду. Сфармаваная тады дзяржава стаяла над народам, усю сваю палітыку праводзіла выключна ў інтарэсах Масквы і цалкам залежала ад яе. На адказнасці вышэйшых эшалонаў партыйных і дзяржаўных органаў ляжыць масавае фізічнае зніштажэнне перадавой і нацыянальна самасвядомай інтэлігенцыі, значная частка якой сфарміравалася яшчэ ў дарэвалюцыйныя гады. Народныя масы, застаўшыся без актыўных прыхільнікаў ідэі беларусізацыі, не ў стане былі без іх удзелу рухаць наперад высакародную справу нацыянальна-культурнага адраджэння. Яшчэ за колькі гадоў да пачатку Другой сусветнай вайны беларусізацыя стала фактам гісторыі. У жыцці нашага народа распачаўся. а ў паасобньгх сферах набраў
моцныя абароты дыяметральна працілеглы ёй (беларусізацыі) працэс, які найбольш правільным ужо будзе назваць дэбеларусізацыяй. Цяжка прадбачыць; як у далейшым будзе ажыццяўляцца сучаснае беларускае Адраджэнне. Аднак па ўсім відаць, што народ усё ж хоць і марудна, але ўключаецца ў гэты жыццёваважны для беларускай нацыі працэс. Калі ж знойдуцца сілы. якім удасца затармазіць яго, прымусіць кола гісторьгі даваць задні ход вельмі важна народу, і асабліва яго інтэлектуальным станам. не дазволіць уцягнуць сябе ў міжусобныя канфлікты, бо гэта зноў прывядзе да поўнага заняпаду нашага нацыянальнага Адраджэння, запатрабуе праліцця мора братняй крыві. Нельга даць яшчэ раз паўтарыцца трагічным урокам даваеннай дэбеларусізацыі, што акурат супалаз нравядзеннем масавых крывавых рэпрэсій.
5.6. Негатыўнае ўздзеянне дэбеларусізацыі на беларускас нацыянальнакультурнае жыццё ў Другой Рэчы Паспалітай
Згортванне дзяржаўнай палітыкі беларусізацыі з вялікім болем у душы ўспрьшялі нацьіянальна-патрыятычныя сілы "усходніх крэсаў" Полыдчы, небеспадстаўна палічыўшы, што ўрад апошняй без іірамаруджвання выкарыстае дадзеную сітуацыю для барацьбы з усім беларускім, якая і без таго вялася ў самай жорсткай формс. I Іяпер ужо ўладам БССР нязручна было выступаць у якасці абаронца нацыянальна-культурных інтарэсаў карэннаіа насельніцтва Заходняй Беларусі, паколькі з імі нядужа лічыліся і ў самой метраполіі, асабліва ў перыяд масавых фізічных расправаў з "ворагамі" савецкага народа. Усё гэта разам з іншымі прычынамі дае зразумець, чаму 30-я гг. сталіся такімі стратнымі ў нацыянальна-культурным жыцці беларусаў Полыпчы. I самы моцны удар. як і трэба было чакаць, нанеслі адукацыі. Для беларусаў яна пракгычна цалкам страціла свой нацыяналыіы характар. Калі яшчэ ў год аб'яўлення ў БССР беларусізацыі дзяржаўнай палітыкай на "усходніх крэсах" Полыіічы заставалася толькі 37 беларускамоўных школ з колішніх амаль 500,1 дык пазней яны цалкам спьінілі сваё існаванне, за што ніяк нельга абвінавачваць прыхільнікаў, змагароў за беларускую нацыянальную адукацыю, бо адстойваць гэтую прагрэсіўную ідэю ім даводзілася ў няроўнай барацьбе з самой дзяржавай. 3 уладнымі структурамі заўжды вельмі цяжка сапернічаць грамадскім сілам, аднак у паасобныя гады ім удавалася штосьці карьюнае рабіць для нацьіянальных школ Заходняй Беларусі, асабліва калі ў рэалізацыі гэтай справы знаходзілі падтрымку ў бацькоў дзяцей. Яе ўплыў на стан нацыянальнай адукацыі істотна аслабеў пасля забароны ў 1937 г. дзейнасці Таварыства беларускай школы. Звяртае на сябе ўвагу, што на такую варожую акцыю польскія ўлады пайш.чі ў год, калі ў СССР, у т. л. і ў яго складовай частцы БССР, свайго апагею дасягнулі масавыя фізічны рэпрэсіі супраць "ворагаў савецкага народа".
Сур'ёзныя цяжкасці сістэматычна даводзілася зведваць з забеспячэннем беларускіх школ падручнікамі, дапаможнікамі. Такую літаратуру з Савецкай Беларусі ўлады ІІольшчы не дазвалялі завозіць.
1 Беларускі гістарычны часопіс. 1994 №1. С. 82
Розныя крокі рабіліся дзеля развязвання дадзенай праблемы. Іншым разам патрэбную для ўзгадавання дзяцей беларускамоўную літаратуру ўдавалася друкаваць нават у самой Варшаве. Так, у 1936 г. тут была выдадзена "Першая навука закону божага з беларуска-славянскім букваром. Пасобнік для беларускай школы і сям'і".
Хоць пад канец ЗО-х гг. польскаму ўраду удалося звесці народную адукацыю Заходняй Беларусі толькі да адной навучальнай установы — Віленскай беларускай гімназіі, нацыянальна-патрыятычныя сілы не спынілі сваёй дзейнасці на гэтым лёсавызначальным ўчастку нацыянальнага жыцця. Асабліва вялікі пратэст у іх выклікала прынятае ў 1936 г. рашэнне аб забароне выкладаць беларускую мову ва ўсіх навучальных установах "усходніх крэсаў". He лішнім будзе заўважыць, што ў ладаванні нацыянальнай адукацыі беларусы ў сябе дома сустракалі ад польскага рэжыму болыны супраціў, чым рускія эмігранты. Красамоўна сведчыць пра гэта тое, што на працягу 1918-1939 гг. у Бярэсці без усялякіх перашкод працавала створаная намаганнямі Рускага нацыянальнага таварыства Берасцейская руская гімназія. Жорсткія ўрадавыя захады супраць беларускай нацыянальнай адукацыі дыктаваліся тым, што яе функцыянаванне істотна тармазіла пераплаўку беларусаў у польскі этнас, што пракіыкавалася з першых жа годаў існавання самастойнай Польскай дзяржавы.
КНІГІ ОНЛАЙН
