Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Яўна не на карьісць беларусізацыі, нацыянальнай культуры ўвогуле прайшоў у 1934 г. у Маскве першы Усесаюзны з'езд савецкіх пісьменнікаў. Удзельнічалі ў ім і самыя вядомыя на Беларусі літаратары. Толькі шкада. што іх прамовы былі вельмі спалітызаванымі. мала давалі істотнай інфармацыі пра сапрыўдны стан спраў у дадзенай важнай сферы культурнага жыцця. Датычыла гэта і выступлення М.Лынькова, які, тлумачачы прычыны, што перашкаджалі больш шырокаму вьіхаду беларускай літаратуры на ўсесаюзную арэну. першай сярод іх назваў падрыўную дзейнасць ворагаўнацдэмаў, а пасля вялікадзяржаўнікаў.
Яшчэ болып паслядоўным у барацьбе з "нацдэмаўшчынай" паказаў сябе сам старшыня праўлення савецкіх пісьменнікаў Беларусі Міхась Клімковіч. 3 трыбуны гэтага з'езда ён дазволіў сабе сказаць такое: "Некаторыя думаюць, што адсутнасць у апошнія часы вылазак нацыяналістаў у літаратуры
'ЭГБ.Т I. С. 450.
2 3 асабістага архіва гісторыка Ноны Васілеўскай. НА РБ. Ф 4. в.21 С. 419, а. 7.
сведчыць пра змяншэнне небяспекі з боку мясцовага беларускага нацыяналізма. Гэта выдумка ў корані няправільная. Беларускі нацыяналізм астаецца галоўнай небяспекай для беларускай літаратуры, як і наогул для КП(б)Б і БССР нададзеным этапе.
Рашучая і няўхільная барацьба супраць нацыяналізма ва ўсіх яго праяўленнях і ў асаблівасці супраць беларускага нацыяналізма астанецца як адна з асноўных задач нашай літаратурнай арганізацыі".1 На жаль, так яно сапраўды і сталася. Барацьба з "беларускім нацыяналізмам" значна абвастрьілася ў пасляз'ездаўскі перыяд, у якую вельмі актыўна ўцягваліся -дзе свядома, а дзе вымушана і беларускія пісьменнікі.
Нягледзячы на вялікі недавер партыйных і савецкіх органаў да беларускай інтэлігенцыі яна ў сваёй большасці імкнулася ва ўсім быць лаяльнай да дзяржаўнай улады, выказвала гатоўнасць працаваць супольна з ёю на карысць беларусізацыі. Учынкі і погляды інтэлііенцыі не былі прасякнуты духам нацыяналізму ці сепаратызму, у чым так беспадстаўна абвінавачвалі многіх яе прадстаўнікоў. Каб ёй былі ўласцівыя такія рысы, яна ж, вядома, не шукала б шляхоў супрацоўніцтва з раскватараванымі на тэрыторыі рэспублікі часткамі Чырвонай арміі. Сведчаннем такога супрацоўніцтва можа служыць стварэнне па ініцыятыве Беларускай акадэміі навук, Дома вучоньіх і Дома Чырвонай арміі ў Менску вясной 1934 г. Універсітэта культуры, у якім з лекцыямі рэгулярна выступалі перад вайскоўцамі буйнейшыя дзеячы павуковай і творчый інтэлігенцыі. Працягваў плённа працаваць вайсковы сектар Дзяржвыдавсцтва БССР. Да пачатку 1935 г. ён выдаў на беларускай мове 418 найменняў кніг і брашур. Ход беларусізацыі стала асвятляўся на старонках акруговай беларускамоўнай газеты "Чырвонаармейская праўда" (1928-1935), якая мела спецыяльны "Куток беларуса". Газета з'яўлялася друкаваным органам Беларускай ваеннай акругі, штаб якой размяшчаўся ў Смаленску. Гэтую газету ніяк нельга лічыць злепкам, дубляжо.м агульнасаюзнай "Красноармсйской правды". Пэўньім дасягненнем трэба прызнаць выданне ў 1933 г. "Ваеннага рускабеларускага слоўніка". 1 гэта велізарная трагедыя, што многія з тых, хто так плённа працаваў над беларусізацыяй вайсковай справы, закончыў сваё жыццё ў засцснках ГУЛАГу.
Пахвальна, што і ў часы самага піку ў барацьбе з "нацдэмамі" сяды-тады некаторьія высокія партыйныя і савецкія дзеячы ўсё ж гаварылі з людзьмі пра выключна вялікае значэнне беларускай мовы, бо ніхто афіцьійна не пазбаўляў яе статусу дзяржаўнай. Пазітыўную пазіцыю па гэтым пытанпі выказаў першьі сакратар ЦК КП(б)Б Мікалай Гікала 15 верасня 1934 г. на нарадзе з беларускімі пісьменнікамі, шю ўдзельнічалі ў рабоце першага Усесаюзнага з'езда савецкіх пісьменнікаў: "Трэба ў вобласці мовы справу рушыць як след уперад, і не толькі з пункту гледжання навуковых, адцягненых пытанняў, а з пункту гледжання самай сур'ёзнай увязкі мовазнаўства з нашай практычнай дзейнасцю. Мовай беларускай трэба
' Пісьменнікі БССР на першым Усесаюзным з'ездзе савецкіх пісьменнікаў. Кніга другая Мн . 1935. С. 77.
больш карыстацца. Я ўжо некалькі разоў гаварыў, што ў нас забываюнь карыстацца беларускай мовай на шырокіх сходах, масоўках і г. д."1
У той час гэта ўжо было досыць рэдкае публічнае выступленне асобы такога высокага рангу ў абарону, на карысць беларускай мовы. Працэсы нацыянальна-культурнага адраджэння затармазіліся, а затым пайшлі на спад. Ужо ніхто не слаў па інстанцыі ніякіх інструкцый з напамінкам, што трэба далей рабіць па беларусізацыі жыцця ў рэспубліцы. Праўда, вярхоўныя дзяржаўныя і партыйныя ўлады не прымалі і якіх-небудзь спецыльньіх нарматыўных актаў па спыненні працы па правядзенні беларусізацыі. XV з'езд КП(б)Б, што нраходзіў у 1934 г., быў апошнім, дзе яшчэ пару разоў згадвалася беларусізацыя ў справаздачным дакладзе, праўда неяк мімаходзь, павярхоўна: "ГІравядзенне ленінскай нацыянальнай палітыкі не абмяжоўваецца толькі пытаннямі беларусізацыі..." і "мы павінны ўзмацніць нашу барацьбу за большэвіцкае правядзенне беларусізацыі".
Цяпер лёс беларусізацыі ў той ці іншай сферы дзейнасці ў многім залежыў ад волі, паводзінаў людзей, што займалі тут кіраўнічыя пасады. Калі яны вялі ў гэтым плане мэтанакіраваную працу 3 масамі, працэсы нацыянальна-культурнага адраджэння маглі працягвацца, набіраць сваю моц.
Да такіх сфераў ёсць усе падставы ў першую чаргу аднесці сістэму народнай асветы, і асабліва агульнаадукацыйную школу, якая дзякуючы вялікім намаганням нацыянальна-самасвядомых настаўнікаў і ў час сур'ёзных парушэнняў прынцыпаў дэмакратызму ў нацыянальнай палітыцы працягвала працаваць у духу беларусізацыі. Поспеху ў значнай ступені садзейнічала і тое, што адпаведнымі кіраўнічымі органамі агульнаадукацыйная школа проста не разглядалася як нейкі вельмі важны фактар пры правядзенні нацыянальнай палітыкі на Беларусі. Зусім іншае стаўленне ў іх было да больш высокіх звёнаў у сістэме народнай асветы. Вось чаму актыўным змагарам за нацыянальную ідэю з такой аглядкай, вялікай асцярожнасцю даводзілася брацца за ўсё, што датычыла беларусізацыі вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школы, у час, калі набыла шырокія маштабы сумнавядомая барацьба з "нацдэмамі". У лік апошніх, як часта здаралася. заносілі нават тых, хто сказаў толькі "а" на карысць беларусізацыі навучальна-выхаваўчага працэсу ў тэхнікумах і інстытутах. А на пазіцыях як мага больш поўнай беларусізацыі іх стаялі многія, бо добра ведалі, што без зацвярджэння беларускай мовы ў якасці рабочай у дзейнасці сярэдніх і вышэйшых навучальных устаноў немагчыма падрыхтаваць сапраўдную нацыянальную інтэлігенцыю. Выкладчыкі, што так думалі і штосьці канкрэтнае рабілі у дадзеным напрамку, дорага заплацілі за сваю прагрэсіўную нацыянальную пазіцыю. Праведзеныя ў асяроддзі прафесарскавыкладчыцкага складу інстытутаў і тэхнікумаў рэпрэсіўныя захады вялікім цяжарам леглі на не такі ўжо трывалы наш нацыянальны арганізм. Навучальныя ўстановы, пазбаўленыя беларускамоўных кадраў, часта вымушаны былі замяшчаць вакансіі асобамі, што прыехалі з іншых
1 Пісьменнікі БССР на першым Усесаюзным з'ездзе савецкіх пісьменнікаў Кніга другая. С. 25.
рэспублік і зусім не валодалі беларускай мовай. Складваліся варункі, пры якіх станавілася проста непазбежным русіфікацыя навучальна-выхаваўчага працэсу ў тэхнікумах і інстытутах.
Паступовае выцясненне беларускай мовы з такіх тыпаў навучальных устаноў адмоўна адбілася на яе лёсе і ў іншых звёнах народнай асветы. На гэта скіроўвалася і палітыка партыйнага Цэнтра ў Маскве, які ўсяляк намагаўся надаць народнай асвеце ўсёй краіны, нягледзячы на яе шматнацыянальнасць, нейкі ўніфікаваны, аднастайны характар, у чым вялікую ролю павінна была адыграць руская мова. Умацаванню яе пазіцый у агульнаадукацыйных школах Беларусі найбольш садзейнічалі тыя практычныя захады. што былі зроблены па выкананні прынятай 13 сакавіка 1938 г. СНК СССР і ЦК УсеКП(б) пастановы аб абавязковым вывучэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік. Такое ўмацаванне дасягалася не толькі шляхам павелічэння колькасці гадзін на вывучэнне рускай мовы, але і дзякуючы больш шырокаму ўжыванню яе прьі правядзенні пазакласных і пазашкольных мерапрыемстваў.
Рознага роду абвінавачванні і рэпрэсіі вельмі рана наваліліся на польскую інтэлігенцыю, якой за час беларусізацьіі ўдалося нямала чаго карыснага зрабіць дзеля развіцця культуры, пашырэння ўжытку тут роднай мовы. Важкім унёскам прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі гэтай нацыянальнай меншасці ў развіццё яе культуры несумненна, сталася стварэнне ў 1925 г. у Менску пры польскім педагагічным тэхнікуме секцыі польскай літаратуры. Хаця ў колькасных адносінах яна яшчэ і ў 1929 г. з'яўлялася нешматлікай: уваходзіла толькі 11 чалавек, аднак сярод іх былі і таленавітыя пісьменнікі. 3 гэтага ж года бярэ пачатак гісторыя польскага тэатра савецкай Беларусі: у адпаведнасці з пастановай Савета народных камісараў рэспублікі засноўваецца Дзяржаўная польская тэатральная студыя, якая з 1932 г. атрымалаў сваё распараджэнне пераабсталяваны касцёл св.Алены і Сымона (Чырвоны касцёл) у Менску і стала называцца Дзяржаўнмм вандроўным польскім тэатрам БССР. У сталіцы рэспублікі ў ЗО-я гг. функцыянаваў Дзяржаўны польскі ансамбль, рэгулярна выступалі па радыё "польскія брыгады'". Па прыкладу беларускіх перасоўных калгасна-саўгасных тэатраў такі ж гюльскі тэатр быў створаны ў 1934 г. і ў Дзяржынску. Думаць. што ўсё "гэта, як пісаў старшыня Польскага культурнагасветнага таварыства "Палонія" ў Менску Тадэвуш Тарасевіч. -быў толькі бальшавіцкі эксперымент, задачай якога было паказаць суседняй Польшчы. што ў Савецкай Беларусі шануюцца правы нацыянальных менпіасцяў і ўсё робіцца, каб гэтыя меншасці развіваліся",' няма важкіх падстаў, бо Польшча не з'яўлялася для СССР той палітычнай сілай, дзеля якой існавала патрэба займацца знадворнай паказухай. Калі ж наспеў час, савецкія спецслужбы смела замахнуліся і на жыццё гэтай нацыянальнай групы Беларусі. Найбольшьія страты панеслі навукоўцы Інстытута польскай пралетарскай культуры, заснаванага пры Беларускай акадэміі навук (у 1926-1933 гг. меў статус польскага
1 Культура. 1994. 16 сакавіка.
сектара). Быў час, што ў гэтай установе працавала больш за 30 чалавек. а на момант яе ліквідацыі ў 1933 г. -толькі 3 навукоўцы."1
КНІГІ ОНЛАЙН
