Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
' Эдуард Галубок сын вядо.мага беларускага тэатральнага дзеяча Уладзіслава Галубка. Літаратурны і тэатральны крытык, фалькларыст. У 1931-1934 гг. навуковы супрацоўнік Інстыгута літаратуры і мастацтва, у 1934-1941 гг. Інстьпута гісторыі АН БССР (секцыя этнаграфіі і фальклору). Прапаў без звесгак на фронце
2 Пісьменнікі мова 36. артыкулаў, прысвечанык барацьбе за культуру мовы. Мн , 1934. С. 85
франты".1
Калі ў першым з названых артыкулаў газеты "Правда" размова датычыла адной асобы і прычым невысокага рангу, дык у другім, аўтарам якога быў яе спецыяльны карэспандэнт А.Давідзюк, пра буржуазных нацыяналістаў на Беларусі было сказана ў самым шырокім плане, абагулена. Вылазкі іх бачылі нават у мастацкай літаратуры, у прыватнасці, у шостым томе твораў Янкі Купалы. Аўтар артыкула крытыкаваў Сідарэнку, які ў сваёй публікацыі ў часопісе "Беларусь калгасная" пісаў, што "купалаўская паэзія ёсць вельмі яскравы факт і наймагутны прыклад сацыяльна-нацыянальнага вызвалення працоўных Беларусі.
Ці не зразумела, што ў дадзеным выпадку мы маем яскравы выраз нацыяналістьгчных тэндэнцый? Сідарэнка імкнецца рэстаўраваць ідэю нацыяналдэмакратызму шляхам нібыта абароны Янкі Купалы ад вульгарызатараў і літаратурных невукаў".
Да артыкула А.Давідзюка была такая прыпіска ад рэдакцыі: "Правда" чакае адказу ЦК КП(б)Б па змесце паведамлення нашага спецыяльнага карэспандэнта". 1 такі адказ прыйшоў. 4 сакавіка 1933 г. "Правда" змясціла артыкул сакратара ЦК КП(б)Б Мікалая Гікалы і старшыні СНК БССР Мікалая Галадзеда "Аб памылках партыйных і еавецкіх арганізацый у нацыянальным пытанні (У рэдакцьпо "Правды")", Высокія асобьі партыйнага і дзяржаўнага апаратаў прызнаваліся газеце "Правда", што на Беларусі "не вядуць бальшавіцкай барацьбы за асноўныя прынцыпы інтэрнацыяналізму", дакладвалі, што пасля азнаямлення з артыкулам А.Давідзюка адбыўся пленум ЦК і ЦКК КП(б)Б, які абмеркаваў пытанне аб скажэнні нацыянальнай палітыкі і даў заключэнне, што "партыйньія і савецкія арганізацыі Беларусі не зоабілі для сябе сапраўды бальшавіцкіх высноваў з урокаў нацдэмаўшчыны". Паведамлялася, якія спагнанні панеслі работнікі, што патуралі варожым элементам.
Як бачым, ужо першыя месяцьі 1933 г. паказалі, што ён будзе значна цяжэйшым, чым папярэдні, у справе нацыяналыіа-культурнага адраджэння Беларусі. Тон публікацый газеты "Правда" сведчыў. што ў рэспубліцы не проста на словах. а на практыцы павінна весціся і ўжо вядзецца барацьба з тымі. чые погляды і дзеянні чымсьці не падабаліся партыйнаму Цэнгру ў Маскве, хто вельмі дбаў і штосьці карыснае рабіў для захавання і развіцця беларускай нацыянальнай культуры. Смела. публічна гаварыць у падтрымку нацыянальных ідэалаў не давалі і тыя трагічныя падзеі, што адбыліся ў прагрэсіўных колах грамадства. He абмінулі такія падзеі і студэнцтва. у прыватнасці тых, хто вучыўся ў Вышэйшым педагагічным інстытуце г.Менска. Толькі на газетна-выдавецкім ацдзяленні яго ў 1933 г. былі арыштаваны тры студэнты: Змітро Віталін, Алесь Пруднікаў і Клім Грыневіч.
3 усяго сказанага няцяжка зразумець, у якіх складаных умовах даводзілася займацца рэформай беларускага правапісу, працу над якім намячалася завяршыць у 1933 г. Вучоныя і літаратары імкнуліся зрабіць усё, як найлепш, а іх дзе толькі можна было цкавалі. што перашкаджала нармальнай працы, а на
' Правда. 1933.25 февраля.
2 Правда. 1933.3 февраля.
кагосьці нават наводзіла страх, таму пры развязванні таго ці іншага філалагічнага пытання некаторыя з аўтараў часта зыходзілі не столькі з навуковых, колькі з палітычных інтарэсаў. Ці ж не штурхаў да гэтага і артыкул газеты "Правда" ад 2 красавіка 1933 г. "Ачьісціць апарат Наркамасветы Беларусі ад класавага ворага (Ад нашага мінскага карэспандэнта)", у якім можна было прачытаць такія словы: "...ярых нацыянал-дэмакратаў залучылі да складання праграмаў па мове (Багдановіч)". Як бачым, менскі карэспандэнт газеты "Правда” Ф.Вігдаровіч сярод такіх "ярых нацыяналдэмакратаў" назваў нават канкрэтную асобу — беларускага моваі літаратуразнаўцу, аўтара падручніка "Беларуская мова" Анатоля Багдановіча, які ў той час працаваў у Інстытуце мовазнаўства Беларускай акадэміі навук.
Рапрацоўка правапісу любой мовы і пры любьгх акалічнасііях справа надзвычай цяжкая і складаная. Яшчэ з болыпым цяжарам яна ажыццяўляецца, калі ўмешваюцца пэўныя палітычныя сілы, імкнучыся ў дзсяннях таго ці іншага вучонага знайсці падкопы пад існуючы дзяржаўны лад. Менавіта пры такіх умовах даводзілася займацца гэтай высокароднай, архіважнай для лёсу беларускага народа праблемай, якая прыцягнула да сябе надзвычай вялікую зацікаўленасць яшчэ ў час Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі. што праходзіла 14-21 лістапада 1926 г. у Менску. He толькі рэспубліканская. але і цэнтральная партыйная прэса ўвесь час праяўляла неаслабную ўвагу да таго, як адбываецца праца па ўдакладненні беларускага правапісу і азбукі. Падрыхтаваны праз колькі гадоў напружанай і гворчай працы адпаведны дакумент быў забракаваны ў 1930 годзе з-за яго нібыта, як адзначалася вышэй, наццэмаўскага характару. Таму было прынята рашэнне стварыць на базе акадэмічнага Інстытута мовазнаўства другую камісію па распрацоўцы новага праекта беларускага правапісу, у складзе якой ад першай камісіі засталіся толькі Я.Купала, Я.Колас, А.Багдановіч, П.Бузук. Дзейнасць і дадзенай камісіі знаходзілася пад пільным наглядам мала дасведчаных у філалогіі ідэалагічных асобаў і ўстаноў. А гэта ж не дазваляла будаваць яе працу на належным навуковым узроўні, што і тлумачыць у значнай ступені недахопы падрыхтаванага ў 1933 г. праекта "Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу", зацверджанага ў жніўні таго ж года СНК БССР.
У агульных словах праведзеную ў 1933 г. рэформу правапісу беларускай мовы можна ахарактызаваць як дзяржаўны нарматыўны акт па яе свядомай русіфікацыі. Тыя змены. якія вялі да нейкага спрашчэння ў напісанні тых ці іншых беларускіх слоў, гэта нішто ў параўнанні з тым. што бьіло зроблена ў мэтах дэфармацыі аднаго з найважнейшых кампанентаў беларускай духоўнай культуры. Таму рэформа беларускага правапісу 1933 г. гэта і чарговы ўдар па беларусізацыі, бо апошняя мела на мэце якраз узмацненне, а не аслабленне ўсяго нацыянальнага ў культуры беларускага народа. ГІрычы.м такі ўдар, пасля якога беларусізацыя пайшла на рэзкі спад.
Але не толькі гэтым наносіла шкоду духоўнаму жыццю беларускай нацыі рэформа правапісу яе мовы. Ад гэтага часу яшчэ больш узмацніліся
нападкі і на лексіку апошняй. Многім, і асабліва рэдактарам газет і часопісаў, выдавецтваў дый некаторым вучоным-лінгвістам, надта ж не падабалася. што ў беларускай мове яшчэ дужа шмат адмыслова нацыянальных слоў і выразаў, якія не заўсёды зразумелыя рускамоўным прадстаўнікам іншых нацыянальнасцяў у рэспубліцы. Лепшага выйсця, як замяніць такія словы і выразы чымсьці агульназразумелым з рускай лексікі, заядлыя псеўдаінтэрнацьіяналісты і не бачылі. 3 рознага роду прапановамі наконт гэтага стала модным выступаць і асобам, у якіх адсутнічала нават самая элементарная філалагічная падрыхтоўка.
Многія інтэлігентныя людзі, сярод іх найперш настаўнікі. асабліва з філалагічнай адукацыяй, крайне непрыхільна ставіліся да той валтузні, што ўжо не адзін год вялася вакол беларускага правапісу. He супакоіліся яны і пасля таго, як ён быў уведзены ў дзеянне. Нават у такім сур'ёзным афіцыйным выданні, як "Матэрьіялы к дакладу ўрада БССР XI з'езду Советаў" (Мн., 1935). палічылі неабходным адзначыць, што ў рэспубліцы назіраюцца выпадкі "супраціўлення з боку настаўнікаў увядзенню новага беларускага правапіса" (С. 200). I далей лёс беларускай мовы працягваў хваляваць яе шчырых носьбітаў, бо вельмі ж мэтанакіравана работнікі нашых выдавецтваў, рэдакцый газет і часопісаў укаранялі ў яе русізмы.
Узмацненню лінгвістычнай ліхаманкі. як і некалі ў час дыскусіі аб правапісе беларускай мовы, у значнай ступені паспрыялі таксама тагачасныя непрыязныя савецка-польскія дачыненні. Таму сярод беларускіх палітыкаў, інтэлігенцыі, у т. л. вучоных-філолагаў, мелася нямала асобаў, якія гатовы былі выкінуць з беларускай лексікі любое слова, якое несла на сабе хоць нейкі адбітак з польскай мовы ці было для масы народа чымсьці да канца незразумелым. He трэба быць кваліфікаваным спецыялістам, каб разабрацца, якую велізарную шкоду мы маглі б прычыніць (а яе і сапраўды нямала прычынілі) беларускай мове, стаўшы на такі шлях. Трапную характарыстыку падобнага роду "ачышчальнікам" беларускай мовы даў пісьменнік Міхась Лынькоў: "Наогул, знаходзяцца ахвотнікі ўзбагачаць польскую мову за кошт беларускай і ўсякае незразумелае ім слова аддаваць палякам. Гэта не хто іншыя. як прыхільнікі прыбяднення. ажабрачвання мовы, людзі проста не паважаючыя ні сябе, ні народ. Зразумела, што паланізмы ёсць яшчэ ў мове, асабліва ў літаратурнай, ад іх мова ачышчаецца і павінна ачышчацца ў далейшым (як бачым. і сам Лынькоў пад уплывам тагачасных поглядаў на ўсё польскае праяўляў пэўную хісткасць у гэтым пытанні. Л.Л.). Але трэба ведаць, што не ўсякі "паланізм'" ёсць паланізм, не ўсякае незразумелае камунебудзь слова павінна быць паланізмам".1 У палеміцы з рэдактарам Ладыжыным Лынькоў справядліва крытыкуе апошняга за яго нязгоду ўжываць у беларускай мове такія словы, як грамада, скарб, падкрэсліць, зносіны, канаць, развага, абсталяванне, рашучым чынам, існаваць, дарэмна і інш. 3 іроніяй М.Лынькоў ставіць пытанне: "Што ж тады застаецца ад беларускай мовы, калі амаль усе яе словы паважаны рэдактар прызнаў
1 Літаратура і мастацтва 1939. 11 чэрвеня.
нандэмаўскімі?"
Калі бальшавіцкія ідэолагі і адданая ім частка інтэлігенцыі вялі зацятую барацьбу з найкаштоўнейшым дарам беларускага народа моваю, спецслужбы працягвалі рэпрэсіі супраць яго найбольш нацыянальнаактыўных дзеячоў. Яшчэ не паспелі як след разабрацца з удзельнікамі "Саюза вызвалення Беларусі", а ўжо нкусаўцамі фабрыкуецца ў 1933 г. новая акцыя супраць "Беларускага нацыянальнага цэнтра" ("БНЦ"), нібыта створанага ў верасні 1932 г. самымі вядомымі дзеячамі нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, якія незадоўга да гэтага пераехалі ў БССР. У адпаведнасці з версіяй АДПУ Беларусі "Беларускі нацыянальны цэптр" "быццам бы меў на мэце звяржэнне савецкай улады шляхам узброенага паўстання пры ваеннай падтрымцы Польшчы і стварэннс Беларускай буржуазнадэмакратычнай рэспублікі пад пратэктарам Польшчы... Усяго па справе "БНЦ" рэпрэсіраваны 161 чалавек".1 У іх лік трапіла і нямала асобаў з вялікімі заслугамі перад беларускай нацыянальнай культурай і навукай, да прыкладу, літаратуразнавец, паэт, в. а. дырэктара Інстытута мовазнаўства БЛН Ігнат Дварчанін, публіцыст і педагог, аўтар музыкі на верш Максіма Багдановіча "Зорка Венера" Сымон Рак-Міхайлоўскі. Былі ў 1933 г. і іншьія страты на ніве беларускай нацыянальнай культуры. Hi бальшавіцкі ідэалагічны апарат, ні рэпрэсіўныя органы не вызначаліся сваёй павагай да творчай інтэлігенцыі, у якой было вялікае. шчырае жаданне працаваць на карысць беларусізацыі. Дарэчы, у такіх органах звычайна вельмі нізкі працэнт падаў на беларусаў, мо таму яньі (органы) і нраяўлялі зусім не апраўданую агрэсіўнасць да актывістаў нацыянальна-культурнага адраджэння. Так, па даных на канец 1932 г. сярод раённых пракурораў беларусаў было 60,8%, яўрэяў 23,6, рускіх 6,5%. Што ж датычыць самых высокіх пасадаў ў органах юстыцыі і суда, сюды беларусы аніяк не маглі прабіць сабе шлях. На гэтую дату ў цэнтральным апараце НК юстыцыі і ў Вярхоўным судзе БССР іх было 33,3%, яўрэяў -51,5. рускіх-2%.2
КНІГІ ОНЛАЙН
