Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
Такі дваісты падыход палітычных лідэраў да развязвання нацыянальнага пытання: адной рукой караць "нацдэмаў", а другой -усхваляць. адстойваць справу беларусізацыі, што так было характэрным на пачатку 30-х гг., усё ж забяспечваў за апошняй права на жыццё. Шмат слоў у яе падтрымку было сказана ў кнізе з прэтэнзіяй на ролю пэўнага метадалагічнага дапаможніка "Нацыянальная політыка і барацьба на два фронты за ленінскую лінію ў нацыянальным пытаньні" (Мн., 1932. 100 с), хаця ў ёй не пазбеглі дваістасці ў разуменні розных палітычных з'яў. Напрыклад: "Беларусізацыя з'яўляецца адным са сродкаў барацьбьі як з вялікадзяржаўным, так і з беларускім шавінізмам..." (С. 20). He выключана, што такая ацэнка прычынілася да таго, што шчырьіх змагароў за беларуеізацыю спачатку на паўголаса, а затым і ў адкрытую сталі абвінавачваць у беларускім шавінізме.
1 Бальшавікбеларусі. 1931. №10. С. 21,22.
Рэверансам аўтараў кнігі ў бок беларусізацыі можна назваць іх пэўную смеласць у прывядзенні цытаты аднаго з лідэраў бальшавіцкай партыі Льва Троцкага, ужо высланага з СССР, якая была яўна на карысць беларускаму Адраджэнню. Вось словы з яе: "... вырашыць нацпытаньне можна толькі забясьпечыўшы за ўсімі нацыямі магчымасць нічым несьцясьнснага далучэньня да сусьветнай культуры на той мове, якую даная нацыя лічыць сваёй роднай мовай" (С. 1 1). Гэта якраз тое, што ў нас многія яшчэ не разумеюць і сёння, мяркуючы далучацца да культуры сусветнай цывілізацыі не праз беларускую, а рускую мову.
Болыіі смела і паслядоўна ў абарону беларусізацыі выступалі людзі з не такім высокім сацыяльным статусам, як у А.Чарнушэвіча і В.Шаранговіча. Сярод іх можна назваць аўтара артыкула "Мацней агонь па вялікадзяржаўнаму шовінізму" ("Бальшавік Беларусі", 1931. № 5-6) Ядвігу Сякерскую. Яна востра і зусім снравядліва крытыкавала тую частку навукова-прафесарскага асяроддзя, якая ўсяляк супраціўлялася беларусізацыі і каранізацыі савецкага апарату, не жадала "вывучаць і карьістацца беларускай мовай. як нібы недасканалай мовай, якая належыць да другарадных, ніжэйшых, някультурных моваў"; ставіліся да беларусізацыі, як да вымушанага зла (С. 25). Шкодньія вынікі, на думку гэтага аўтара, нёс з сабой вялікадзржаўны шавінізм, які знайшоў сабе прыстанішча ў дзейнасці розных савецкіх устаноў. Я.Сякерская абуравалася паводзінамі афіцыйных асобаў, якія, выступаючы перад масамі. беларускую мову ўжывалі толькі на пачатку або ў канцы прамовы, а ўвссь змест яе перадавалі па-руску. "Неразуменьне і нежаданьнс зразумець тое, пісала яна. што... правядзеньне беларусізацыі гэта не формальны абавязак кожнага працоўнага БССР, а сур'ёзны політычны абавязак, вымагаючы сур'ёзнага падыходу, бо толькі праз сапраўдны росквіт нацыянальных па форме і соцыялістычных па зьмесце культур магчыма інтэрнацыянальная соцыялістычная культура. -неразуменьне гэтага факту ёсьць адзін з горшых і небясьпечных скрытых відаў вялікадзяржаўнага шавінізму" (С. 25).
Каб надзейна адгарадзіць беларусізацыю ад усялякіх удараў, сродкі масавай інфармацыі настойліва і пераканаўча даводзілі масам тую небяспеку. якую таіў для беларускага нацыянальна-культурнага Адраджэння рускі вялікадзяржаўны шавінізм, прыхільнікаў якога заўжды было дастаткова ў рэспубліцы. Сярод аўтараў. што займаліся яго выкрыццём, варта назваць М.Горына. Ен катэгарычна не пагаджаўся з тымі, хто лічыў, што і ў адной сацыялістычнай краіне ўжо трэба ісці на ліквідацыю нацыянальных асаблівасцяў, на зліццё нацыяналыіых культур, стварэнне адзінай мовы, пад якой. вядома, разумелася руская. М.Горын заклікаў не верыць вялікарускім ухілістам, якія ўмелі "прыкрыць свае вялікадзяржаўныя ідэйкі "інтэрнацыяналісцкімі" гутарачкамі", адкрыта пераконвалі людзей у немінучай перамозе рускай культуры, як самай развітай у СССР, над украінскай і беларускай. Найбольшую небяспеку вялікадзяржаўных ухілістаў М.Горын бачыў у тым, што яны "проціпастаўляюць нацыянальную форму
пролетарскаму зьместу... прабуюць русыфікаваць мовы... супраціўляюцца ажыцьцяўленьню беларусізацыі, вылучэньню беларускіх пралетарскіх кадраў і г. д."
На фонс немалых дасягненняў у нацыянальна-культурным адраджэнні беларусаў, што стала магчымым дзякуючы паслядоўна ажыццяўляемай палітыцы беларусізацыі, яшчэ больш выразна паўставала тое бядотнае становішча, у якім знаходзіліся іх супляменнікі на "усходніх крэсах" Польшчы. Нават такое саліднае перыядычнае выданне дадзенай краіны, як "Ілюстраваны Кур'ер Цодзенны", і ў пачатку 30-х гг., нібы такое мела месца сто гадоў і болей таму назад, дапускала на сваіх старонка.х фальсіфікацыі, што беларусы быццам бы не народ, а племя, а іх мова гаворка польскай мовы. У час праведзенага ў 1925 г. школьнага плебісцыту былі пададзены дэкларацыі на заснаванне 412 беларускіх школ. Аднак польскі ўрад не спяшаўся іх адкрываць. У 1931 г. беларускамоўных школ функцыянавала не больш як два дзесяткі. Дзеля параўнання заўважу, што ў час нямецкай інтэрвенцыі на тэрыторыі Заходняй Беларусі іх было 201, у перыяд т. зв. Сярэдняй літвы (19201922; уключала Віленшчыну і Гарадзеншчыну) каля 400.
У комплексе ажыццяўляемых захадаў па рэалізацыі звязаных з беларусізацыяй задач важнае значэнне мелі спецыяльна арганізуемыя ў гэтьіх мэтах месячнікі. Пастанову аб іх правядзенні падпісвалі Сакратарыят ЦК КГІ(б)Б і Нацкамісія ЦВК БССР, што рабіла абавязковым удзел у такіх мерапрыемствах падначаленых ім партыйных і савецкіх органаў. якія ў сваю чаргу патрабавалі такога ад мясцовых прадпрыемстваў і ўстаноў, чым забяспечваліся масавы характар і эфектыўнасць рэспубліканскіх месячнікаў. Іншымі яны і не павінны былі быць, бо раней вызначаныя тэрміны беларусізацыі не вытрымліваліся, чаму вельмі ж перашкаджала паляванне на "нацдэмаў". Сур'ёзных падстаў для асаблівай трывогі за беларусізацыю не існавала мо толькі ў Менску, хаця і тут мелася нямала салідных ідэалагічных устаноў, якія ніяк не жадалі лічыцца з яе інтарэсамі. Сярод іх і Камуністычны універсітэт імя У.Леніна. Тут нават у час месячніка правядзення беларусізацыі ў снежні 1930 г. большасць выкладчыкаў чыталі лекцыі выключна на расійскай мове.1 У 1932 г. у сталіцы БССР з агульнага ліку работнікаў савецкіх устаноў беларускай мовай валодаў 71%, затое ў Віцебску — 27, адпаведна ў гаспадарчых установах гэтых гарадоў дадзены паказчык склаў 63 і 31, кааператыўных — 41 і 35, беларускіх аддзяленнях агульнасаюзных устаноў 50 і 0. Накшталт Віцебска такое ж становішча назіралася і ў Гомелі. У той час нават яго гарсавет вёў пасяджэнні на рускай мове, што ўжо рэдка назіралася ў іншых месцах рэспублікі. Наадварот, у пераважнай большасці органаў Савецкай улады праца іх апаратаў ажыццяўлялася на беларускай мове. Савецкія работнікі ўжывалі яе не толькі паміж сабой, але і ў гутарках з наведвальнікамі.
ГІазітыўныя зрухі акрэсліліся і ў такім важным накірунку беларусізацыі, як вылучэнне прадстаўнікоў карэннай нацыі рэспублікі на
1 Зьвязда. 1930. 30 сьнежяя.
пасады ў дзяржаўныя і партыйныя, гаспадарчыя і прафсаюзныя органы ўсіх рангаў. Праўда, становішча магло б быць і значна лепшым, каб пэўнай часткі беларусаў з-за падазронасці ў саўдзельніцтве з "нацдэмамі" не знялі з адказных пасадаў і не замянілі прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцяў. Часам назіралася такое, што іх працаўладкоўвалі і на ўчастках, дзе проста абавязаны былі выкарыстоўвацца выключна беларусы, прычым не толькі адпаведнай кваліфікацыі, але і высокага ўзроўню нацыянальнай самасвядомасці, што толькі і магло б забяспечыць поспех беларусізацыі. У якасці прыкладу можна прывесці накіраванне ў 1935 г. на Беларусь дзеля заняцця пасадаў дэкана. загадчыка кафедры рускай мовы БДУ, намесніка дырэктара Інстытута мовы АН БССР Цімафея Ломцева, ураджэнца Варонежскай вобласці, выпускніка Варонежскага дзяржаўнага універсітэта. Трэба мець на ўвазе, што 1935 год, гэта не 1923 год, калі і сапраўды нашыя навуковыя ўстановы не мелі пеабходнай колькасці кваліфікаваных кадраў у галіне беларускай філалогіі і ахвотна іх прымалі ад іншых рэспублік. Зараз жа такой патрэбы не існавала, а калі яна і узнікала, дык толькі праз свядомае ўмяшанне ў жыццё навуковых калектьіваў ідэалагічных органаў бальшавіцкай партыі і адданых ёй рэпрэсіўных службаў.
У 1932 г. сярод работнікаў СНК БССР на беларусаў даводзілася 36%, ЦВК БССР звыш 60%, цэнтральных устаноў у цэлым 49,4, затое ў Народных камісарыятах земляробства — 74, сацыяльнага забеспячэння — 73, асветы больш за 60%. Найменш за ўсё былі прадстаўлены беларусы ў наркаматах аховы здароўя 22%, замежнага гандлю 28, юстыцыі 43%. Такая нераўнамернасць назіралася і ў апаратах райвыканкамаў. Калі ў сярэднім па БССР тут на беларусаў падала 77%, дык у Рагачоўскім РВК, да прыкладу, 44% адказных работнікаў складалі яўрэі. На іх жа ў Жыткавіцкім РВК даводзілася 45% тэхнічных работнікаў, што ні ў якае параўнанне не ідзе з агульнай вагой прадстаўнікоў дадзенай нацыянальнасці ў складзе насельніцтва названых раёнаў.
Справядліва лічачы справу беларусізацыі ўсё яшчэ далёкай ад завяршэння. ад выхаду на раней вьізначаныя рубяжы, Пацыянальная камісія ЦВК БССР у сваёй пастанове ад 8 красавіка 1932 г. так сфармулявала бліжэйшыя задачьг. "Усім раённым выканаўчым камітэтам і гарадскім саветам, а таксама цэнтральным, раённым установам і арганізацыям пад асабістую адказнасць іх кіраўнікоў прыняць рашучыя меры да поўнай беларусізацыі апаратаў, да аўладання беларускай мовай усімі працаўнікамі апаратаў. і ўжыванне яе на працы, у гутаркахз наведвальнікамі... Прыняць рашучыя меры ўздзейнічання. да зняцця з працы ўключна, да тых супрацоўнікаў, якія ігнаруюць беларускую мову і не ўжываюць яе на працы па абслугоўванні працоўнага насельніцтва.
Ад паступаючых на працу ў апараты патрабаваць абавязкова ведання беларускай мовы. Спецьіялістам і іншым асобам, якія прыехалі з другіх рэспублік і не ведаюць белмовы, вызначьіць для вывучэння яе пэўны тэрміны, але не больш двух гадоў".
Тэкст прыведзенай цытаты дае падставьі сцвярджаць, што кіраўніцтва
Нацкамісіі ЦВК БССР, нягледзячьі на ўзмацненне барацьбы з "нацдэмамі", пачаткам рэпрэсій супраць найбольш нацыянальна-самасвядомай часткі беларускай інтэлігенцыі, няўхільна праводзіла палітыку беларусізацыі, жадаючы як мага хутчэй прывесці беларускі народ да духоўнага прагрэсу.
КНІГІ ОНЛАЙН
