Гісторыя культуры Беларусі (1917 чэрвень 1941 г.)
Леанід Лыч
Выдавец: Выдавецтва УА “ВДТУ”
Памер: 198с.
Віцебск 2007
роля рускай мовы ў сферы адукацыі пасля таго, як саюзны ўрад 14 сакавіка 1938 г. прызнаў яе абавязковай для вывучэння ва ўсіх школах нацыянальных рэспублік. На Беларусі многімі кіраўнікамі школ гэта разумелася як катэгарычнае патрабаванне любой цаной забяспечыць добрыя веды дзяцей па рускай мове нават і за кошт зніжэння якасці заняткаў па роднай мове. Лд гэтага часу для рускай культуры і мовы на Беларусі адкрываліся такія шырокія перспсктывы. што і многія прадстаўнікі нацменшасцяў, сустракаючы істотныя цяжкасці пабудовы культурнага жыцця на ўласным грунце. паступова пачалі далучацца не да беларускіх, а рускіх духоўных стандартаў і каштоўнасцяў. Проста адзінкавымі з'ўляюцца выпадкі, каб кагонебудзь з такіх прадстаўнікоў выступіў супроць абмежаванняў ролі беларускай мовы ў практыцы дзяржаўных, партыйных і адміністрацыянагаспадарчых органаў, вышэйшай і срэдняй спецыяльнай школы.
ІІершымі адчулі. што барацьба з беларускім "нацдэмакратызмам" не можа прынесці сапраўднага, вялікага шчасця для нацменшасцяў беларускія палякі, у якіх на пачатку беларусізацыі і некалькі гадоў пазнсй даволі пыстойна складвалася жыццё. Ад 1925 г. у Менску пры Польскім педагагічным тэхнікуме існавала секцыя польскай літаратуры. У 1929 г. у яе ўваходзіла 11 чалавек. 3 гэтага ж года засноўваецца Дзяржаўная польская тэатральная студыя, якая з 1932 г. атрымала ў сваё распараджэнне спецыяльна пераабсталяваны будынак касцёла св. Алены і Сымона (Чырвоны касцёл) у Менску і стала называцца Дзяржаўным вандроўньім польскім тэатрам БССР. У сталіцы рэспублікі функцыянаваў Дзяржаўны польскі ансамбль, рэгулярна выступалі па радыё "польскія брыгады". Па прыкладу беларускіх перасоўных калгаснасаўгасных тэатраў такі ж тэатр быў створаны ў 1932 г. і ў Дзяржынску.1
Светлыя часы ў нацыянальна-культурным жыцці беларускіх палякаў цягнуліся нядоўга. Паўплывалі на іэта і напружаныя стасункі паміж СССР і Нолыпчай. Найбольшыя страты зведаў, і прычым вельмі рана, Інстытут польскай культуры, заснаваны пры Беларускай акадэміі навук (у 1929-1933 гг. меў статус польскага сектара). У свае найлепшыя часы ў гэтай установе працавала больш за 30 чалавек, а на момант яе ліквідацыі ў 1933 г. — толькі 3 навукоўцы.2 У многіх зусім бязвінных асобах польскай нацыянальнасці ідэалагічнымі і рэпрэсіўнымі органамі бачыліся рэальныя ворагі савецкай улады, таму ніхто на Беларусі асабліва не імкнуўся садзейнічаць іх далейшаму культурнаму развіццю. Скарачаецца сетка польскамоўных дашкольных і школьных устаноў, змяншаюцца тыражы выдання кніг і брашур, газет і часопісаў на польскай мове.
Такога роду тэндэнцыі назіраліся і ў дачыненні іншых нацменшасцяў, за выключэннем рускай і яўрэйскай. 3 апошняй падобнас адбудзецца ўжо пасля самых трагічных у гісторыі нашага краю 1937-1938 гадоў. Многія партыйныя і дзяржаўныя дзеячы, прадстаўнікі інтэлігенцыі яўрэйскай нацыянальнасці панясуць самую суровую меру пакарання як "зацятыя ворагі" савецкага
1 Культура 1994. 16 сакавіка
2 Тамсама.
народа. У кастрычніку 1937 г. нкусаўцы ўчынілі злачынны смяротны акт над таленавітым яўрэйскім наэтам, ураджэнцам Барысаўшчыны, Ізі Харыкам. Усяго за год да расправы, яму было прысвоена званне члена-карэспандэнта АН БССР. Шмат агульнага з ім было і ў лёсе Якава Бранштэйна, добра вядомага ў той час яўрэйскага і беларускага літаратуразнаўцы і крытыка, члена-карэспандэнта АН БССР, расстралянага ў 1938 г. У выніку рэпрэсій пайшлі з жыцця яўрэйскія паэты Майсей Кульбак, Зяма Півавараў (у 27 гадоў), Арон Юдэльсон, літаратурны крытык Хацкель Дунец. У ноч на 1 сакавіка 1937 г. ад рукі невядомага злачынца загінуў на 81 годзе жыцця яўрэйскі мастак Юдэль Пэн.
Будучы пазбаўленымі такіх людзей, яўрэі істотна зменшылі маштабы нацыянальна-культурнай дзейнасці, болын дбалі пра фізічнае выжыванне, чым уласнае духоўнае развіццё.
3 кожным годам скарачалася сетка і змяншаліся кантынгенты яўрэйскіх навучальных устаноў, падалі тыражы яўрэйскіх кніг, газет і часопісаў. Нямала таленавітых прадстаўнікоў творчай яўрэйскай інтэлігенцыі пачалі працаваць на ніве рускай культурьі, ператварыліся ў яе носьбітаў. Аднак і ў тых неспрыяльных умовах большасць надзеленых талентам яўрэяў не выйшла з рэчышча роднай культуры. Як і раней, некаторыя з іх прысвячалі сябс развіццю беларускай культуры. Да іх ліку належыў мастацкі кіраўнік Ансамбля беларускай народнай песні і танца, кампазітар Ісак Любан. Найбольшую папулярнасць прынесла яму песня "Бывайце здаровы" на словы Адама Русака. Пры ўсім негатыўным, што выпала на долю гэтай этнічнай групы, няма падстаў гаварьшь, што пад капец 30-х гг. яна яўна хіліцца да поўнага духоўнага застою. Адбыцца такому ў нейкай ступені перашкаджала заняцце яўрэямі як напярэдадні, так і пасля масавых фізічных рэпрэсій ключавых пазіцый у шэрагу найбольш важных сферах грамадскага жыцця. Паводле дадзеных сучаснай даслсдчыцы Ноны Васілеўскай, у канцы 1932 г. у цэнтральным апараце Народнага камісарыята юстыцыі БССР і ў Вярхоўным судзе БССР у агульнай колькасці іх работнікаў на яўрэяў даводзілася 51,5%, затое на беларусаўтолькі 33,3%. Падобнае і часам яшчэ ў большай ступені назіралася ў сферы культуры. He бачачы ў тых умовах асаблівых перспектыў для развіцця яўрэйскай нацыянальнай культуры на тэрыторыі Беларусі. здольныя да такой дзейнасці яўрэі падаваліся на працу ва ўстановы беларускай культуры, усяляк імкнучыся заняць там кіруючыя пасады. I вядома ж, не дзеля выратавання беларускай культуры, на якую паступова насоўвалася новая хваля русіфікацыі, а хутчэй дзеля ўласнай кар'еры і нярэдка з жаданнем бездакорна выконваць волю тых, хто стаяў ля стырна ўлады. Дзяржаўныя, партыйныя органьі з іх прарускай арыентацыяй не мелі намеру чыніць перашкоды гэтаму, бо ім не падабаўся ярка выражаны нацыянальны кірунак у культуры Беларусі, што, здавалася. будзе тармазіць яе (культуры) збліжэнне і зліццё з іншымі культурамі савецкіх народаў і, найперш, рускага. Вылучэннем на высокія пасады ў сферы культуры асобаў небеларускага паходжання меркавалася ўзмоцніць у ёй інтэрнацыянальныя
пачаткі, што ва ўмовах тагачаснага СССР азначала — рускія. Наводле даных Ноны Васілеўскай на 1 лютага 1940 г. з 17 дырэктараў тэатраў БССР толькі 3 былі беларусы, затое яўрэяў -11. адпаведна сярод мастацкіх кіраўнікоў тэатраў 17-4-6.
I ўсё ж партыйнаму Цэнтру Маскоўскага Крамля, іх прыхільнікам на Беларусі не ўдалося рукамі прадстаўнікоў нярускіх народаў апошняй цалкам спаралізаваць актыўнасць яе карэннага насельніцтва ў самых розных сферах духоўнай дзейнасці чалавека. Яна працягвалася. хаця і запаволенымі тэмпамі. сустракаючы на сваім шляху вялікія цяжкасці. Есць дастаткова пераканаўчых фактаў самай цеснай садружнасці бсларусаў з любой з найменшасцяў і асабліва з тымі, хто належалі да славянскай супольнасці народаў. Далёкая ад гуманнасці нацыянальная палітыка бальшавіцкай партыі не пахіснула былыя добрыя дачыненні беларусаў і з яўрэямі, хаця з ліку іх прадстаўнікоў многія займалі высокія пасады ў тых органах, якія акурат і нясуць найбольшую адказнасць за чалавечыя ахвяры з-за масавых рэпрэсій. Самай пашыранай сферай садружнасці беларусаў з дадзенай нацыянальнай групай, як і раней, з'яўляліся: культура, адукацыя, навука, медыцына. Роля яўрэяў у іх развіцці бясспрэчная. Іншая справа, што развіваць гэтыя сферы, асабліва першыя дзве, было вельмі цяжка, таму што на афіцыйным узроўні ігнараваўся іх нацыянальны аспект.
У 30-я гг. у БССР вельмі прагрэсіравала, дзякуючы адпаведнай дзяржаўнай палітыцы, у сваім культурным развіцці толькі руская нацменшасць. Праўда, у выніку масавых рэпрэсій і ў яс асяроддзі таксама не абышлося без ахвяр, але ж ніводнага чалавека не пакаралі за рускі вялікадзяржаўны шавінізм, як, да прыкладу, судзілі людзей за польскі, яўрэйскі ці які-небудзь іншы нацыяналізм. Руская культура і адукацыя ў БССР мелі нават пэўныя прыярытэты перад беларускімі адпаведнікамі, што найперш было характэрным для ўстаноў вьішэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі, кіномастацтва. Такі ж прыярытэт рускаму надаваўся ва ўсіх відах службовага справаводства.
Свядомае згортванне на самым высокім партыйна-дзяржаўным узроўні палітыкі беларусізацыі. а затым масавыя фізічныя рэпрэсіі дапамаглі зразумець нацыянальным меншасцям, што ва ўсіх іх, акрамя рускай. пасля задушэння беларускага нацыянальна-культурнага руху не засталося аніякіх шанцаў для нармальнага культурна-моўнага развіцця. I гэта сапраўды так. бо духоўныя запатрабаванні нацменшасцяў за выключэннем тых. якім удалося з дапамогай уладных структур усталяваць сваё панаванне ў чужым краі. могуць у больш-менш аптымальным памеры задавальняцца толькі тады, калі належным чынам развіваюцца культура і мова асноўнага. карэннага насельніцтва. Відаць, добра зразумеўіпы такое, сёй-той з прадстаўнікоў мастацкай інтэлігенцыі, асабліва яўрэйскай. польскай нацменшасцяў, бачачы, што ў іх культур няма перспектыў пасля масавых рэпрэсій, вырашыў аддаць свой талент не рускай, а беларускай культуры, хаця працаваць у рэчышчы першай і з'яўлялася больш прэстыжнай справай. Актыўная і плённая
дзейнасць іншанацыянальнай інтэлігенцыі на ніве беларускай культуры пасля таго, калі яе найлепшыя дзеячы ў выніку барацьбы з "нацдэмакратызмам" і масавых рэпрэсій амаль цалкам былі вынішчаны фізічна, дапамагала ёй выжываць, а дзе-небудзь нават і дасягнуць пэўнага поспеху. Прыкладаў такога ўдзелу ў развіцці беларускай культуры можна нямала адшукаць. прычым і сярод асобаў рускай нацыянальнасці.
Напярэдадні і ў самы пік масавых рэпрэсій вельмі яскрава высвятлілася, што з усіх нацменшасцяў Беларусі яе дзяржаўныя і партыйныя органы, спецслужбы найбольшы давер маюць да рускай. У тэрміновым парадку многія прадстаўнікі яе былі вылучаны на высокія і адказныя пасады ў розныя сферы дзейнасці. Калі для заняцця такіх пасадаў не хапала на месцы прадстаўнікоў рускай нацыянальнасці, такія кадрьі прысылаліся з Расійскай Федэрацыі ці саюзных рэспублік. Але магло здарыцца і такое, што партэбныя кадры Беларусь мела, але ўсё роўна адкамандзіроўвалі сюды наменклатурных дзсячоў, спецыялістаў толькі дзеля таго, каб умацаваць імі пазіцыі Цэіггра ў гэтым заходнім фапосце СССР. У якасці прыкладу можна назваць накіраванне ў 1935 г. на пасаду дэкана філалагічнага факультэта БДУ ўраджэнца Варонежскай губерні, выпускніка Варонежскагадзяржаўнагауніверсітэта(1929) Цімафея Ломцева, які да прыезду ў Менск працаваў дэканам Маскоўскага педагагічнага інстытута У час, калі сталі хапаць і знявольваць красу беларускай інтэлігенцыі, Ц.Ломцеў працуе намеснікам дырэктара, загадчыкам аддзела Інстыгута мовы і літаратуры АН БССР. Ён быў сярод тых шчасліўчыкаў. якіх абмінулі масавыя рэпрэсіі. Што ж датычыць самога калекгыву Інстытута мовы і літаратуры АН БССР, дьік мала якая-небудзь іншая акадэмічная навуковая ўстанова. як ён, панесла такія велізарныя страты ў кадрах. У гады масавых рэпрэсій дзесяткі вучоных рускай і іншых нацыянальнасцяў, якіх накіроўвалі з РСФСР, саюзных рэспублік у навучальныя і навуковыя ўстановы Беларусі, навекі звязалі сваё жыццё з гэтым краем. Там, дзе захоўваліся нармальныя ўзаемаадносіны паміж людзьмі, не лютавалі службоўцы НКУСа, сумесная праца мясцовых і прышлых вучоных давала добрыя вынікі, не назіраліся канфлікты на нацыянальнай глебе. На вялікі жаль. у той час у нас такіх калекгываў было вельмі мала, у чым прамую зацікаўленасць мелі ідэалагічныя службы ЦК КІІ(б)Б і спецорганы Беларусі. У калектывах, дзе папавалі страх і недавер паміж людзьмі, ім нампога лягчэй было ажыццяўляць сваю далёкую ад нацыянальнай згоды і ўзаемапавагі палітыку.
КНІГІ ОНЛАЙН
