Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі
Ірына Вішнеўская
Выдавец: Тэсей
Памер: 272с.
Мінск 2004
1 Мельннк В.А. Республнка Беларусь: Власть, полнтнка, ндеологня. Мн„ 2000. С. 28.
2 Гл.: Белоруссня н Россяя: Обшества н государства. М., 1998. С. 231.
3 Гл.: Рэспубліка. 1994 г. 26 лют.
242
імкненне большасці грамадзян да пошуку харызматычнага лідэра, здольнага вывесці краіну з крызісу. Тым больш што з гледзішча канстытуцыйнага працэсу ў сучасных грамадствах парламенцкая сістэма праўлення характэрна, як правіла, для краін з адносна ўстойлівай эканомікай, шматлікім сярэднім класам і з даўнімі, устойлівымі дэмакратычнымі традыцыямі. А прэзідэнцкая — для краін з вялікай удзельнай вагою нізіпых слаёў, перманентнымі сацыяльнымі катаклізмамі, трывала ўкаранёнымі ў народзе аўтарытарнымі звычкамі. Таму большасць краін былога СССР пайшла па шляху абрання менавіта прэзідэнцкай формы кіравання.
Канстытуцыйнае развіццё прэзідэнцкаіі формы кіравання ў Беларусі прайшло, згодна з меркаваннем В. Чарнова, два этапы. На першым (19941996 гг.) прэзідэнцкая форма кіравання, якая фармальна ўяўляла сабой класічны ўзор канстытуцыйнай дэмакратыі прэзідэнцкага тыпу, у беларускіх умовах пайшла па шляху ўмацавання персанальнай улады.
На другім этапе, які пачаўся пасля лістападаўскага рэферэндуму, быў завершаны працэс персаналізацыі дзяржаўнай улады пераходам да суперпрэзідэнцкай рэспублікі'. Аналагічнага пункту гледжання прытрымліваюцца і іншыя навукоўцы. Напрыклад, кандыдат юрыдычных навук С. Чыгрынаў лічыць, што ў фармальнаюрыдычным сэнсе Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь у рэдакцыі 1996 г. абвяшчае асноўныя прынцыпы паўпрэзідэнцкай рэспублікі (Прэзідэнт не з’яўляецца главой выканаўчай улады, але мае права старшынства на пасяджэннях урада (арт. 84, п. 15). Фактычна ж паўнамоцтвы дзяржаўных органаў і рэальныя механізмы іх узаемадзеяння ў шмат чым набліжаюць Беларусь да суперпрэзідэнцкай рэспублікі (паўнамоцтвы прэзідэнта па фарміраванню дзяржаўных органаў усіх галін улады; выданне ўказаў і дэкрэтаў, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі дзяржавы; права адмены любых актаў урада)2.
Дыскусія вакол магчымых варыянтаў трансфармацыі існуючай формы кіравання прывяла некаторых навукоўцаў і палітыкаў да высновы, што ў будучым канстытуцыйны працэс у Беларусі будзе ісці ў напрамку да парламенцкапрэзідэнцкай рэспублікі. Гэта фор
1 Гл.: Ад «тутэйшайсці» да нацыянальнай дзяржаўнасці. Варшава, 1999. С. 165.
2 Чнгрннов С. Нетнпнчные формы правлення в современном мнре // Власть н жязнь: Матерпалы междунар. науч. конф. «Полятпческнй н соцяальноэкономнческлй процесс в Беларусн: состоянне, проблемы, перспектмвы» (Мннск, 11—12 декабря 1997 г.). Мн., 1998. С. 130.
243
ма кіравання, з аднаго боку, забяспечыць гнуткасць тэрмінаў знаходжання Урада ва ўладзе, магчымасць карэкцыі палітычнага курсу і тым самым зменшыць небяспеку канфліктаў паміж выканаўчай уладаю і парламентам. А з другога — замацуе стабільнасць Урада, паменшыць небяспеку частых адставак кабінета і парламенцкіх крызісаў1.
Адной з найбольш актуальных і складаных праблем канстытуцыяналізму з’яўляецца праблема ўзаемадзеяння ўлад як вынік рэалізацыі прынцыпу іх падзелу. У сучаснай палітыкаправавой думцы да яе звярталіся палітыкіпрактыкі, палітолагі, вучоныяправаведы. Сярод апошніх трэба выдзеліць такіх вядомых беларускіх юрыстаў, як прафесары В. Ціхіня, А. Цікавенка, А. Вішнеўскі, А. Матусевіч, Р. Васілевіч і інш.
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь у артыкуле 6 вызначала, што «дзяржаўная ўлада ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляецца на аснове падзелу яе на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Дзяржаўныя органы ў межах сваіх паўнамоцтваў самастойныя: яны ўзаемадзейнічаюць паміж сабою, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін аднаго».
Акрамя адзначаных у Канстытуцыі трох галін улады сучасныя беларускія тэарэтыкі права прапаноўваюць выдзеліць яшчэ дзве — устаноўчую і кантрольную. Так, прафесар М.У. Сільчанка лічыць, што ўстаноўчую ўладу, г.зн. права ўстанаўліваць Канстытуцыю дзяржавы, вызначаць уладкаванне вярхоўнай улады, замацоўваць асноўныя правы і абавязкі грамадзян, народ, які ёю валодае, дэлегуе аднаму з органаў дзяржавы. Як правіла, такім органам з’яўляецца парламент. Орган дзяржавы, які надзелены ўстаноўчымі паўнамоцтвамі, атрымлівае магчымасць фарміраваць прававую сістэму дзяржавы шляхам прыняцця Канстытуцыі і ўнесення ў яе змен і дапаўненняў2.
Некаторыя даследчыкі (У. Кучынскі, М. Сільчанка, М. Палто) бачаць падставы для выдзялення яшчэ адной галіны ўлады — кантрольнай. На думку У. Кучынскага, у адрозненне ад ведамаснага і адміністрацыйнага кантролю, які вядзецца органамі, здзяйсняючымі і іншыя функцыі, і які часцей за ўсё займаецца іх «пабочнай»
1 Чернов В. Эволюцня п перспектнвы развнтня констнтуцнонной формы правлення в Республнке Беларусь // Констнтуцнонный процесс н развнтпе полнтнческой снстемы обшества: Матерналы науч.практ. конф. (Мннск, 1718 октября 2002 г.). Мн., 2002. С. 12.
2 Снльченко Н. О верховенстве закона в условнях разделення властей // Правотворческая деятельность в Республнке Беларусь. Мн., 1997. С. 218.
244
дзейнасцю, інстытуты кантрольнай улады займаюць адносна самастойнае месца, яны арганізацыйна адасоблены ад іншых галін улады. Да органаў, здзяйсняючых кантрольную ўладу, У. Кучынскі адносіць Канстытуцыйны Суд, органы пракурорскага нагляду, Падліковую Палату і іншыя органы дзяржаўнага кантролю'.
У прававой і палітычнай думцы сучаснай Беларусі назіраецца імкненне выдзеліць сэнс і задачы падзелу ўлад. На думку прафесара А. Матусевіча, асноўны сэнс падзелу ўлад заключаецца ў пэўнай незалежнасці дзяржаўных органаў адзін ад аднаго пры ажыццяўленні паўнамоцтваў, якія адносяцца да іх ка.мпетэнцыі. Кожная з галін улады прадстаўлена адпаведнымі дзяржаўнымі органамі, якія, рэалізуючы сваю кампетэнцыю, забяспечваюць баланс дзяржаўнай улады. Пры гэтым вучоны падкрэслівае, што роўнасць азначае роўную ступень незалежнасці розных галін улады пры ажыццяўленні ўскладзенных на іх паўнамоцтваў, а не роўнасць кампетэнцыі яе змястоўных аспектаў2.
3 падобнай трактоўкай згаджаюцца аўтары падручніка «Агульная тэорыя дзяржавы і права» А. Вішнеўскі, М. Гарбаток, У. Кучынскі: «...галіны ўлады не могуць быць роўнымі ў сваіх правах і незалежнымі адзін ад аднаго, інакш, папершае, не будзе забяспечвацца іх функцыянальная самастойнасць, падругое, дзяржава перастане быць адзіным механізмам». Сутнасць падзелу ўлад, упэўнены навукоўцы, у дакладным размежаванні іх функцый, правоў, абавязкаў, адказнасці, што не толькі не выключае іх узаемадзеяння, але і забяспечвае іх раўнавагу ў ажыццяўленні дзяржаўных функцый і ўзаемадзеянне ў вырашэнні складаных палітычных праблем3.
Такім чынам, болыпасць беларускіх вучоныхправаведаў разглядаюць падзел улад як важнейшы прынцып ажыццяўлення адзінай дзяржаўнай улады, як механізм кіравання грамадскімі адносінамі пры дапамозе ажыццяўлення рознымі органамі спецыфічных функцый у адзіным працэсе дзяржаўнага кіравання.
Галоўная мэта падзелу ўлад, на думку А. Матусевіча,— гэта стварэнне механізма абароны грамадзян ад усяўладства дзяржавы,
1 Кучннскнй В.А. О месте Констнтуцмонного Суда Республвкн Беларусь в снстеме разделенных властей // Веснік Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь. 1996. № 1. С. 8993.
2 Матусевнч А.В. Государственное стронтельство в Республнке Беларусь: Состоянне законодательства н разделенне властей // Правотворческая деятельность в Республнке Беларусь. Мн., 1997. С. 194.
3 Обіцая теорня государства н права: Учеб. пособне. Мн., 2002. С. 554.
245
магчымасць забеспячэння трайной абароны натуральных правоў асобы ад замаху з боку дзяржавы шляхам размеркавання працэсу прыняцця рашэнняў паміж рознымі галінамі ўлады'. Неабходна, лічыць вучоны, стварэнне механізмаў сацыяльнага партнёрства, узаемадзеянне не толькі паміж галінамі ўлады, але і з усімі іншымі суб’ектамі палітычнай сістэмы Беларусі: палітычныя партыі, грамадзянскія арганізацыі, народ і г.д.
Беларускія прававеды асоба падкрэсліваюць думку аб тым, што галоўнай умоваю рэалізацыі канцэпцыі падзелу ўлад як прыкметы прававой дзяржавы з’яўляецца падпарадкаванне закону ўсіх галін улады ў аднолькавай ступені. На думку старшыні Канстытуцыйнага Суда Р. Васілевіча, у артыкуле 138 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь у рэдакцыі 1996 г. сфармуляваны найважнейшы аспект канцэпцыі падзелу ўлад, згодна з якім акты Парламента і Прэзідэнта ў періпую чаргу павінны грунтавацца на Канстытуцыі. У выпадку розначытання Канстытуцыі гэтымі органамі пры выданні актаў узнікшую спрэчку павінен вырашаць Канстытуцыйны Суд. Ён вызначае які з актаў — дэкрэт, закон або ўказ — базіруецца на Канстытуцыі, а які выходзіць за яе рамкі2.
Размежаванне функцый паміж галінамі дзяржаўнай улады не выключае, а, наадварот, прадугледжвае іх кааперацыю. Як падкрэслівае прафесар В. Ціхіня, аб’яднанне намаганняў заканадаўчай, выканаўчай і судовай улад неабходна дзеля вырашэння важнейшых дзяржаўных задач. Разам з тым, абвастрэнне адносін паміж імі (асабліва паміж заканадаўчай і выканаўчай) можа паслабіць і нават паралізаваць кіраванне краінаю3.
Трэба адзначыць, што беларускія даследчыкі, аналізуючы Канстытуцыю 1994 г., звярталі ўвагу на непазбежнасць супрацьстаяння паміж галінамі ўлады. На думку прафесара В. Круталевіча, артыкул 6 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь як бы «рэзюміруе непаразуменні, сутыкненні паміж уладамі як нармальнае становішча». «Яны ўзаемадзейнічаюць паміж сабою, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін аднаго». Вельмі небяспечна для стабільнасці дзяржавы такая «дыялектыка». Супрацьстаянне ўлад —
1 Матусевнч А.В. Актуальные проблемы совершенствовання правотворческой деятелыюстн п законодательства в Республмкс Беларусь // Правотворческая деятельность в Республнке Беларусь. Мн., 1997. С. 195.
2 Васілевіч Р.А., Доўнар Т.І., Юхо Я.А. Указ. твор. С. 357.
3 Тпхння В.Г. Формнрованне правового государства в Республяке Беларусь. // Правовое обеспеченпе экономнческой реформы в Реснублнке Беларусь. Мн., 2000. С. 5.
246
гэта крайнасць, якая дэзарганізуе функцыянаванне дзяржаўнага механізма»1.
А. Матусевіч мяркуе, што канфлікт паміж заканадаўчай і выканаўчай уладамі закладзены ў самі.м прынцыпе падзелу ўлад, болын таго, у нейкай ступені з’яўляецца яго мэтаю, адлюстроўваючы супрацьлегласть думак. Але таму, што гэтыя раздзельныя інстытуты звязаны ўладаю права, закона, канфлікты паміж імі з’яўляюцца адлюстраваннем спецыфічнага ўзаемадзеяння і павінны вырашацца ў прадугледжаных заканадаўствам сферах і формах. Канкрэтныя меры прадухілення вострых і працяжных канфліктаў прадугледжаны заканадаўствам краіны: рэферэндумы, законы, кантроль за іх выкананнем, Канстытуцыйны Суд2.
КНІГІ ОНЛАЙН
