Голад
Кнут Гамсун
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 364с.
Мінск 2017
Мне хацелася, каб Эзоп пазнаў яе і пабег да яе за прылавак, тады б я адразу ж клікнуў яго і папрасіў прабачэння, цікава, што б яна тады адказала?
— Калі ласка! — гаворыць прадавец.
Я расплаціўся, згроб пакункі і развітаўся. Яна падняла на мяне вочы, але так нічога і не вымавіла. Ну і няхай, падумаў я; яна, мусіць, ужо заручылася з баронам. А хлеба ў той раз я так і не купіў.
Калі я выходзіў з лаўкі, то зірнуў у акно. Ніхто мне ўслед не глядзеў.
XXXV
I вось уночы пайшоў снег, і ў маёй хацінцы зрабілася холадна. Там стаяла грубка, на якой я гатаваў ежу, але дровы гарэлі дрэнна, а са шчылін у сценах дзьмула, нягледзячы на тое, што я іх пазатыкаў. Восень скончылася, і дні рабіліся карацейшымі. Першы снег доўга не ляжаў і раставаў на сонцы, нанова агаляючы зямлю, а вось начамі марозіла, і вада пакрывалася скарынкай лёду. I ўся трава, і ўсе кузуркі паўміралі ад холаду.
Людзей ахінула нейкая таемная маўклівасць, усе маўчалі, думалі пра сваё, вочы прагнулі зімы. Больш не галёкалі на сушыльні, і мора сцішэла, усё ішло насустрач бясконцай палярнай ночы, калі сонца засынае ў моры. Глуха б’юцца аб ваду вёслы самотнай лодкі.
Да берага вяслуе нейкая дзяўчына.
— Дзе ты была, дзеванька?
— Нідзе.
— Нідзе? Паслухай, я цябе пазнаў, я спаткаўся з табою ўлетку.
Яна прыстала да берага, выйшла на сушу і прывязала лодку.
—Ты пастуіпка, ты вязала панчоху, я бачыў цябе неяк уночы.
На яе шчоках праступае румянец, і яна сарамліва ўсміхаецца.
— Дзеванька мая, прыходзь да мяне, дазволь паглядзець на цябе. Ці не Генрыета цябе завуць?
Але яна нічога не адказвае і праходзіць міма. Спачатку восень, а пасля зіма наклалі на яе свой адбітак, усе яе пачуцці ўжо заснулі.
Сонца закацілася ў мора.
XXXVI
Першы раз я надзеў уніформу і пайшоў у Сірылюн. Сэрца грукала.
Мне ўспомнілася ўсё з таго самага першага дня, калі Эдварда падышла да мяне і на вачах ва ўсіх абняла, а пасля на працягу
некалькіх месяцаў тварыла такое, ад чаго ў мяне сівела галава. Сам вінаваты? Можа і так, відаць, не туды павяла мяне пуцяводная зорка. Я думаў: як бы яна злараднічала, калі б сёння я кінуўся да яе ног і расказаў сваю запаветную таямніцу! Яна, мабыць, прапанавала б мне сесці, і наліла б нам віна, і, падносячы келіх да рота, сказала б: пан лейтэнант, дзякую за той час, калі мы былі разам, я ніколі яго не забуду! I я ўжо напаўняюся шчасцем, і надзея зацеплілася ва мне, а яна раптам ставіць келіх на стол, так і не прыгубіўшы. I яна не будзе хаваць ад мяне, што наліла сабе дзеля блізіру і зрабіла гэта наўмысна. Вось якая яна.
Няхай так, хутка праб’е апошняя гадзіна!
I ідучы далей, я ўсё думаў: мундзір з новымі прыгожымі галунамі мусіць яе ўразіць. А шабля якая — аж звініць, датыкаючыся да паркету. Па мне пракацілася хваля нейкай нервовай радасці, і я сказаў сабе: хто ведае, чым усё гэта скончыцца? Я ўзняў галаву, пачаў дырыжыраваць рукою. Досыць прыніжэння, пакажы свой гонар! Вось і добра, што ўсё так атрымалася, болын ніякіх заляцанняў. Прабачце, што не сватаюся да вас, чароўная паненка...
Пан Мак сустрэў мяне на дварэ, вочы яго яшчэ больш запалі, твар яшчэ мацней пашарэў.
— Значыцца, ад’язджаеце? Апошнім часам хапілі вы ліха. Хата згарэла, — і пан Мак ухмыльнуўся.
Здавалася, што перада мной самы мудры чалавек у свеце.
— Заходзьце, пан лейтэнант, Эдварда дома. Бывайце. Мы, пэўна, пабачымся на прыстані, калі параход будзе адыходзіць. — I ён рушыў сваёй дарогай, нешта насвістваючы і задуменна апусціўшы голаў.
Эдварда сядзела ў зале і чытала. Калі пабачыла мяне ў мундзіры, неяк сумелася, яна глядзела на мяне, нахіліўшы галаву набок, нібы птушка, нават пачырванела. Ад нечаканасці яна адкрыла рот.
— Я прыйшоў развітацца, — нарэшце сказаў я.
Яна ўсхапілася, я бачыў, як яе ўсхвалявалі мае словы.
— Глан, вы ад’язджаеце? Зараз?
—Як толькі прыбудзе параход. — Я хапаю яе за рукі, за абедзве рукі, і ў нейкай неразважлівай узнёсласці прамаўляю: — Эдварда! — I дух заняло, і я адно гляджу ёй у вочы.
А яна стаіць, халодная, недаверлівая, непакорная. Усё ў ёй супраціўляецца мне, яна напышліва задзірае голаў. I вось я, нібы жабрак, які просіць міласціну, выпускаю яе рукі, яна адыходзіць. Помню толькі, што я як заведзены пачаў паўтараць: «Эдварда! Эдварда!» Паўтараў доўга, аж пакуль яна не адказала: «Што? Вы хацелі нешта сказаць?» А сказаць мне не было чаго.
— Уявіць толькі, вы ўжо ад’язджаеце! — паўтарыла яна. — Цікава, хто прыедзе да нас на наступны год?
— Нехта іншы, — адказаўя. —Хату, мусіць, адбудуюць наноў.
Паўза. Яна зноў узяла ў рукі кнігу.
— Прабачце, бацькі няма дома, — сказала яна. — Але я перадам, што вы прыходзілі.
На гэта я нічога не адказаў. Я падышоў да яе, яшчэ раз узяў яе руку і сказаў:
— Бывайце, Эдварда.
— Бывайце, — адказала яна.
Я адчыніў дзверы і зрабіў выгляд, што збіраюся выходзіць. А яна ўжо ўладкавалася з кнігай, паглыбілася ў чытанне, нават старонку перагарнула, так старанна чытала. Мой ад’езд не зрабіў на яе ніякага, зусім ніякага ўражання.
Я кашлянуў.
Яна павярнула галаву да дзвярэй і здзіўлена спытала:
— Вы яшчэ тут? Мне падалося, вы пайшлі.
Божа мілы, якім вялікім было яе здзіўленне, яна асабліва не асцярожнічала і ненатуральна перабольшвала, і мне раптам падумалася, што яна, мусіць, увесь час ведала, што я стаю за яе спінаю.
— Іду, — сказаў я.
Тут яна паднялася і падышла да мяне.
— Раз ужо вы ад’язджаеце, мне б хацелася атрымаць ад вас што-небудзь на ўспамін, — сказала яна. —Я нават ведаю, што, але баюся, гэта занадта. Вы не пакінулі б мне Эзопа?
He доўга думаючы, я пагадзіўся.
— Тады прыводзьце яго заўтра, — сказала яна.
Я пайшоў.
Азірнуўся на вокны. Нікога.
Усё скончылася...
Апошняя ноч у хацінцы. Я доўга думаў, лічыў гадзіны да раніцы, і калі развіднела, у апошні раз прыгатаваў снеданне. Дзень выдаўся халодны.
Чаму яна прасіла мяне прывесці ёй сабаку? Хіба яна яшчэ не ўсё мне сказала, хіба было яшчэ нешта напаследак? Я ні на што не спадзяваўся. I як яна будзе даглядаць Эзопа? Эзоп, Эзоп, яна замучыць цябе! Яна будзе лупцаваць цябе пры кожным зручным выпадку, яна будзе цябе мучыць...
Я падазваў Эзопа, прылашчыў яго, прытуліў да сваёй галавы і ўзяў стрэльбу. Сабака радасна заскуголіў, думаў, мы пойдзем на паляванне. Я шчыльней прытуліў яго да сябе, прыставіў ствол да яго патыліцы і націснуў на курок.
Я заплаціў чалавеку, каб той аднёс застрэленага Эзопа Эдвардзе.
XXXVII
Параход адыходзіў увечары.
Я пайшоў да прыстані, мае рэчы даўно пагрузілі. Пан Мак паціснуў мне руку і заўважыў, што з надвор’ем мне пашанцавала, распагодзілася, ён бы і сам па такім надвор’і куды-небудзь праехаўся. Развітацца са мною ішоў доктар, за ім тэпала Эдварда; я адчуў, як у мяне затрэсліся паджылкі.
— Хацеў праводзіць вас, — сказаў доктар.
Я падзякаваў.
Эдварда паглядзела мне ў вочы:
— Дзякую вашамосці за сабаку. — I яна сціснула вусны так, што яны аж пабялелі. Яна зноў назвала мяне «вашамосць».
— Калі параход адыходзіць? — спытаў доктар чалавека на прыстані.
— Праз паўгадзіны.
Я маўчаў.
Эдвардзе не стаялася на месцы.
— Доктар, хіба нам не пара дадому? — спытала яна. — Я зрабіла даручэнне.
— Вы выканалі даручэнне, — паправіў доктар.
Яна крыва ўсміхнулася праз гэтыя вечныя доктаравы выпраўленні:
— Хіба я не тое сказала?
•—■ He тое, — адрэзаў доктар.
Я паглядзеў на яго. Гэты маленькі чалавек быў непахісны і няўмольны; ён склаў план і ўпарта яго прытрымліваўся. А што, калі ён прайграе? Напэўна ж і выгляду не пакажа, нават твар не скрывіць.
Цямнела.
— Ну, бывайце, — сказаў я. — I дзякую за гасціннасць.
Эдварда моўчкі паглядзела на мяне і адвярнулася — утаропілася ў параход.
Я падняўся на палубу. Эдварда па-ранейшаму глядзела на параход. Калі я стаяў на палубе, доктар крыкнуў мне «бывайце». Я зірнуў на прыстань, Эдварда адразу ж адвярнулася і пайшла дадому, так прыпусціла, што доктару за ёю не ўгнацца.
Смутак агарнуў маё сэрца...
Параход адплываў, яшчэ можна было разабраць словы на шыльдзе пана Мака «Склад солі і бочак». Хутка літары парасплываліся. Ярчэй праступілі месяц і зоркі, вакол высіліся горы і, як бачыць вока, адны лясы. Там стаіць млын, менавіта там стаяла мая хата, якая згарэла; на папялішчы цяпер адно высокі шэры камень. Ізэлін, Ева...
Даліны і горы накрывае палярная ноч.
XXXVIII
Я напісаў гэта, каб неяк забавіць час. Ад тае летняе пары ў Нурлане ў мяне засталіся прыемныя ўспаміны, хоць шмат разоў мне даводзілася лічыць гадзіны, каб неяк зрушыць з месца час, аднак час і не думаў запавольваць свой бег. 3 тае пары ўсё перамянілася, дні нібыта спыніліся.
Яшчэ надараюцца вясёлыя гадзіны, але сам час стаіць на месцы, я нават розуму не дабяру, як ён можа так непарушна стаяць на месцы. Я адстаўны вайсковец і вольны як вецер, у мяне ўсё добра, я выходжу ў свет, раз’язджаю ў калясках, зрэдчас прымружваю адно вока і пішу, манерна задраўшы
ўгору ўказальны палец, я казычу месяц пад падбароддзем, і мне здаецца, што ён смяецца, аж заходзіцца ад смеху ад тае блазенскай радасці, што нехта казыча яго пад падбароддзем. Усё вакол усміхаецца. Я адкаркоўваю бутэльку і клічу да сябе вясёлых гасцей.
Што да Эдварды, дык пра яе я не думаю. Ды і як тут яе не забыць, калі мінула столькі часу? У мяне ёсць гонар. А калі хто спытаецца, ці даймае мяне нейкі смутак, я адразу так і кажу — ніякі смутак мяне не даймае...
Кора ляжыць на падлозе і глядзіць на мяне. Раней быў Эзоп, а цяпер вось Кора — ляжыць і глядзіць. На каміне цікае гадзіннік, праз адчыненыя вокны чуецца гарадская мітусня. Нехта стукае ў дзверы — паштальён прынёс мне ліст. На сургучы — адбітак кароны. Я ведаю, ад каго гэты ліст, ведаю загадзя або мне гэта, мусіць, явілася ў адну з бяссонных начэй. Але ў лісце нічога няма, там толькі два зялёныя пяры.
Мяне прабірае золкі страх, я халадзею. Два зялёныя пяры, мармычу я. Ну, і што з таго? Аднак чаму мне так холадна? Ах, пэўна, чортаў скразняк.
I я зачыняю вокны.
Два пяры на маім стале, разважаю я далей, я нават ведаю, што гэта за пёры, яны нагадваюць мне пра адзін жарт, пачуты ў Нурлане, даўнішняе непрыкметнае здарэнне, загубленае ў чарадзе іншых падзей. I мне раптам бачыцца твар, і я нібыта чую голас, і голас гаворыць: калі ласка, пан лейтэнант, птушыныя пёры вашамосці!
КНІГІ ОНЛАЙН
