Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Ш ч у ч ы н — невялікі гарадок на ўрадлівых раўнінах, прыблізна на сярэдзіне дарогі з Ваўкавыска ў Ліду. Некалі
ІІІчучын. Палац (другая палова XVIII ст.)
гэта было прыгожае ўладанне Сцыпіёнаў, заснаваўшых тут школу і калегію піяраў. Бібліятэка кляштара піяраў налічвала 1469 тамоў, у асноўным па медыцыне і матэматыцы, шмат было і твораў класікаў — Гамера, Гарацыя, Плутарха, Ціта Лівія, французскіх энцыклапедыстаў і г. д. У 1742 г. Тэрэза Сцыпіён, як сведчаць дакументы, арганізавала ў Шчучыне шпіталь. Сам па сабе гарадок быў гандлёвым, і да яго збіралася вялікая колькасць прыезджых людзей.
Сярод старадаўняга рэгулярнага парку ўзвышаецца даволі кампактны двухпавярховы шчучынскі палац, збудаваны ў другой палове XVIII ст. у пераходным стылі ад барока да класіцызму па праекту архітэктара Ю. Піёлы. Архітэктура помніка вельмі своеасаблівая і даволі строгая. Сіметрычная кампазіцыя з двух даволі блізка пастаўленых двухпавярховых аб‘ёмаў, паніжаная лоджыя між імі і дзве канеліраваныя калоны ствараюць уваход. Ён такім чынам падкрэслены не павышэннем, як звычайна, у помніках класіцызму, а паніжэннем, прычым, падобна да пабудоў барока канца XVIII ст., на пілястрах і калонах выкарыстаны іанічны ордэн. Яшчэ адна цікавая падрабязнасць: развітыя карнізы з невысокай балюстрадай наверсе абодвух аб'ёмаў тонка апрацаваныя
Ш чу ч ы н. Касцёл-ратонда
сухарыкамі — так падкрэсліваўся пераход да балюстрады сярэдпяй часткі.
Цікаваіі асаблівасцю касцёла-ратонды, размешчанага ў цэнтры Шчучына (1827), з‘яўляецца спалучэнне ’’манументалыіай формы (...) з драўлянымі элементамі (вежка над уваходам, ліхтар купала, гонтавае пакрыццё)”. Царква Міхаіла Архангела другой паловы XIX ст., збудаваная насупраць касцёла. асаблівай увагі не заслугоўвае: яна збудавапая ў псеўдарускім (”мураўёўка“) стылі, які ўвялі тут пасля разгрому паўстаігпя 1863 г.
Варта звярнуць увагу на стары панскі дом, збудавапы ў пачатку XIX ст. на ўскраіне горада каля ўскрайку лесу. Гэта аднапавярховая пабудова, у плане — выцягнуты прамавугольнік; адзіным упрыгожаннем з‘яўляецца порцік з чатырма спаранымі калонамі па баках ад увахода (дарычігы ордэн) і франтонам. ’Тэты помнік архітэктуры класіцызму,— сведчаць спецыялісты,— належыць да рэдкага тыпу пабудоваў, якіх засталіся адзінкі“.
Шчучын. Панскі дом
М а л о е М а ж э й к а в a, М у р а в а п к а. Да гэтых вёсак мы набліжаемся па маляўпічай шашьт: па пагорках ідзе алея з вербаў, бяроз, соснаў, а за імі радуюць вока прыгожыя далягляды. Мінуем Вялікае Мажэйкава з цудоўным французскім (рэгулярпым) паркам, закладзеным у 1787 г. на плошчы ў 10 га (палац — у 1914 г.), які і зараз добра захаваўся. I вось мы ля мэты: аўтобус спыняецца каля вёскі Малое Мажэйкава.
Па дорозе да знакамітай царквы ў вёсцы Мураванка (да яе 3 км) звернем увагу на маламажэйкаўскую панскую сядзібу, збудаваную ў стылі класіцызму. Вельмі просты аднапавярховы дом з мезанінам, упрыгожаны чатырохкалонным порцікам вялікага ордэра (сярэдзіна XIX ст.), фасады руставаныя лапаткамі, а побач — невялікія стайні з арыгінальнымі маленькімі двухкалоннымі порцікамі і паўцыркульнымі вокнамі. Цікава, іпто і ў ферме, і ў стайні выкарыстаныя ўсё тыя ж улюбёныя тут абакі. 3 паўначнага ўсходу ад дома захаваліся рэшткі рэгулярнага парку з прамымі алеямі, дзвюма аднолькавымі квадратнымі сажалкамі (цераз пратоку паміж імі быў перакінутьі масток). Парк невялікі, моцна запушчаны, але прыгожы да гэтага часу — над вашымі галовамі варушацца верхавіны вялізных двухсотгадовых ліпаў...
Падобна да храма ў Гпезна, царква ля вёскі Мураванка (у гісторыях мастацтва мінулых часоў яна вядомая як царква ў Маламажэйкаве) — таксама цудоўны помнік беларускай 89
Малое Мажэйкава. Панскі дом (сярэдзіна XIX ст.)
Малое Мажэйкава. Гаспадарчыя пабудовы (сярэдзіна XIX ст.)
Царква ў сяле Мураванка
готыкі. Па сведчанню Ю. Ядкоўскага, храм збудаваны паміж 1516 і 1542 гадамі. Пад час вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай ён быў моцна пашкоджаны (1654 г.). У ходзе Паўночнай вайны Карл ХП звярнуў увагу на абарончы характар помніка і загадаў яго абстраляць. Царква адноўлена толькі ў 1822 г. Істотныя ”выпраўленні“ ўнеслі ў будынак рамонтныя працы 1871—1872 гг., калі асабліва моцна быў зменены заходні фасад (павялічана вышыня вежаў, адна з іх стала звапіцай, быў дададзены прытвор, знятыя герсы — жалезныя дзверы, якія апускаюцца. Аднак помнік захаваў шматлікія глухія нішы, вельмі характэрныя для позпе-
гатычных пабудоваў Беларусі (Гнезненскі касцёл, касцёл у Ішкальдзі, замак у Міры, храм у Сыікавічах і інш.). Звернем увагу па інтэр'ер: скляпенні тут пе проста крыжовыя, нервюры ў цэнтральным нефе ўтвараюць складаны сетчаты арнамент, які ў бакавых нефах пераходзіць у сотавыя сутарэнні.
Такія скляпенні былі распаўсюджаныя ў Чэхіі, Прусіі, Польшчы, Літве, а ў Лівоніі яны вядомыя толькі ў замку горада Рыгі (А. Янкавічэне). Мяркуецца, што падлога тут была выкладзена цэглай. У вежах першапачаткова былі зробленыя вінтавыя лесвіцы, па якіх падымаліся да байніц. Над скляпеннямі храма знаходзілася абарончая галсрэя, некалі байніцы былі і на паўночнай, і на паўднёвай сценах храма (захаваліся па тры з кожнага боку). Два ярусы байніц былі ў шчыце храма. Так ахоўваўся ўваход! Увогуле, як і сынкавіцкая царква (якую мы ўбачым), помнік стварае моцнае ўражанне сваёй выключнай манументальнасцю.
Л і д а. Як і большасць старажытных назваў ў Цэнтральнай Беларусі, тапонім ”Ліда“ мае балцкае паходжанне, бо, як мы ведаем, абарыгенамі гэтых мясцін былі ўсходнія балты. Lydimas — тэрмін (блізкі да ”ляда“), які абазначае па-літоўску высечку. Менш верагодна, як мяркуюць лінгвісты, сувязь з літоўскім lydas — бег, цячэнне, увогуле дзеянне, якое працягваецца. Паселішча, відавочна, і ўзнікла калісьці на расчышчалым ад лесу месцы. У пачатку XIV ст. тут быў збудаваны мураваны замак. Відавочна, гэтае будаўніцтва дало штуршок да росту паселішча.
XIII—XIV стст.— час жорсткіх баёў беларускіх земляў з Тэўтонскім ордэнам. Немцы рваліся сюды, каб захапіць новыя землі і пакарыць мясцовае насельніцтва. У канцы XIII — першых трох дзесяцігодцзях XIV ст. зарэгістравана не менш васьмі іх апусташальных набегаў: у 1295, 1296 гг. яны спустошылі горад Гродна, у 1304, 1306, 1311, 1314, 1324 і 1328 гг. — усю Гродзенскую зямлю. Каб умацавацца на заваявапых тэрыторыях, крыжакі будавалі там свае апорныя пункты — замкі. Заваяванае мясцовае населыііцтва было абавязана дастаўляць у замкі ўсё неабходнае. Прататыпам гэтых збудаванняў былі, як высветліў М. А. Ткачоў, рыцарскія замкі тыпу ”кастэль“, якія будаваліся ў еўрапейскіх краіпах ужо ў XII ст. Для іх узвядзення вьібіралі прамавуголыіыя ўчасткі ў цяжкадастушіых месцах.
Ліда. Замак
У цэнтры горада Ліды мы бачым рэшткі такога ж прамавуголыіага збудавання, але ўзведзснага для абароны ад саміх крыжакоў. Захаваліся руіны некалі непрыступных сценаў, вежаў і г. д.. якія абводзяць вялікі прамавугольнік... Разумеючы неабходнасць мець у сваіх землях умацаванні, якія б адпавядалі сучаснай яму тэхніцы абароны, вялікі кпязь Гедымін у 1323 г. загадаў закласці каменны замак у Лідзе. Замак будаваўся болып пяці гадоў. Найлепш была ўмацаваная паўночная сцяна, не прыкрытая прыроднымі воднымі перашкодамі. Перад ёй быў вялікі роў, запоўнены вадой. Падыходы да замка прыкрывалі балоцістыя берагі рэк Каменкі і Лідзеі. Сцены двухмятровай таўшчыні мелі дзве ўнутраныя кутнія вежы, пастаўленыя ў паўночна-ўсходнім і паўднёвазаходнім кутах. Раскопкі A. А. Трусава падцвердзілі выснову М. А. Ткачова, што паўночна-ўсходняя вежа збудавапая пасля 1384 г. (можа быць, на мяжы XIV—XV стст.). У яе кутах удалося прасачыць рэшткі крыжовага нервюрнага скляпсння з вялікапамернай цэглы. У сценах вежы A. А. Трусаў выявіў глыбокія ніпіы, якія, на думку даследчыка, выконвалі функцыю печаў і ацяплялі верхнія паверхі. Абедзве вежы былі пакрытыя дахоўкай. У паўночна-ўсходняй вежы было два выйсці, у сценах — байніцы. У замку ў адной з вежаў мелася свая царква, у 1533 г. перанесеная ў горад. Па падліках М. А. Ткачова для ўзвядзення замка выкарысталі 23 тыс.
кубаметраў валуноў, каля паўтара мільёна штук цаглін. Нарыхтоўка каменняў, цэглы, пяску, вапны і гліны была, несумненна, цяжкай павіннасцю для ўсяго мясцовага насельніцтва, але ў цяжкім XIV ст. замак быў неабходны для ўсіх. A. А. Трусавым у двары замка было знойдзена два калодзежы. A. К. Краўцэвічам выяўлены рэшткі каменных падмуркаў драўлянага будынка XIV—XVII стст. Што гэта было — яшчэ не зразумела, магчыма, тут жылі жаўнеры. Канструктыўнай асаблівасцю замка з'яўляецца яго не вельмі магутны падмурак, які залягае ўсяго на 1,1 м і складзены з груба абчэсаных камянёў на вапнавай рашчыне.
Гедымін памёр у 1341 г. Ліда перайшла да Альгерда, a горад стаў цэнтрам удзелыіага княства. Пры яго сыне Ягайле (1350—1434)— заснавальніку дьшастыі Ягелонаў — пачалася міжусобная вайла кпязёў за ўладу, чым скарысталіся крыжакі, і замак неаднаразова цярпеў ад іх нападаў. У 1397 г. Ліда стала прыбежышчам для выгнапага з Арды Тахтамыша. Горад спаліў у 1434 г. Свідрыгайла, калі ад пажару ацалеў адзін касцёл. Замак таксама ацалеў і на 9 гадоў быў аддадзены хану Хаджы-Гірэю разам з усёй лідскай ваколіцай (1434—1443). Трагічныя падзеі адбыліся ў Лідзе ў 1506 г., калі кароль і вялікі князь Аляксандр аб'явіў пагоіпо супраць наступаўшых татараў, а сам, цяжка хворы, загадаў везці сябе з Ліды ў Вільню. Вялікага князя вынеслі і ўмацавалі на насілках паміж двума коньмі, але ён быў ужо мёртвы, і да Вільні прывезлі толькі цела гаспадара. Моцна разбурылі замак рускія войскі пад камапдай князя Мікіты Хаванскага (1659). Дадаў разбурэнняў Карл XII, пад час яго паўторнага паходу ў 1708 г. Пасля яго замак ужо не ўзняўся.
Горад Ліда разросся на поўнач ад замка. Як звычайна, яго цэнтрам быў рылак, да якога падводзілі дарогі з ішііых гарадоў. Адпаведпа вуліцы называліся: Віленская, Камепская (выводзіла да Каменкі і Васілішак), былі і ііішыя вуліцы з характэрнымі сярэднявечнымі назвамі: Замкавая, Крывая і г. д. Першы лідскі касцёл атрымаў назву ў гонар Дзевы Марыі. Мураваны касцёл збудавалі ў 1747 г. па ініцыятыве віленскага біскупа Міхала Зянкевіча. У горадзе ўзвялі таксама і царкву ”для ўсходніх вернікаў“.
КНІГІ ОНЛАЙН
