Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
вадой. цесна акружанае лесам, здаўна натхпяла людзей на стварэнне аб ім падашіяў. Як і А. Міцкевіч, Свіцязь апяваў сябра вялікага паэта Ян Чачот. На жаль, сучаснасць унесла ў ваколіцы возера свае няўмольныя карэктывы: гэтая мясціна — любімае месца адпачынку жыхароў Навагрудка. Зеляніна хавае гатэль з бетона і шкла, будынкі пансіяната, на берагах возера чутныя крыкі і смех... Далёка і беззваротна адышла ад нас рамантычная эпоха Адама Міцкевіча!
3 гісторыі Слопім а. Слонім размешчаны на левым беразе сярэдняга цячэння Шчары — другога па велічыні прытока Нёмана. Старажытная частка горада займае цэнтр сучаснага Слоніма паміж вуліцамі з адпаведнымі назвамі: Першамайская, Савецкая, Энгельса і Маякоўскага. Гэтае месца і зараз завецца Замчышчам. Пяціметровы культурны слой старажытнага горада паказвае, што ён узнік не ў XIII ст., калі яго ўпамінае летапісец, а на два стагоддзі раней — у XI ст. У XII ст. гэта ўжо багаты добраўпарадкаваны горад з вуліцамі, драўлянымі маставымі, з драўлянымі ж зрубнымі пабудовамі, з багатай матэрыяльнай культурай. Пад час раскопак Я. Г. Звяруга знойдзены між іншым залатая манетападобная падвеска,
частка танкасценнага ўсходнеазіяцкага посуду з арабскім надпісам, жалезны шлем з наноснікам і іншыя рэчы, якія даволі дэталёва характарызуюць старажытнае гарадское жыццё.
Асабліва цікавае развіццё Слоніма прыпадае на XVI ст., калі ажывіўся рух па рацэ Шчары. У 1532 г. гэты горад пачыпае карыстацца Магдэбургскім правам, па якому гараджане не залежалі так. як раней, ад слонімскага старасты і атрымалі самакіраванне. 3 1558 г. па асобнаму прывілею Слонім арганізоўвае ў сябе два кірмашы ў год. У гэтым жа XVI ст. рамеснікі горада аб'ядналіся ў цэхі. У 1490 г. за ракой быў збудаваны першы касцёл. Сярод слонімскіх стараст ў той час вылучаліся Сапегі, пры якіх у 1591 г. быў атрыманы гарадскі герб. У XVII ст. горад япгіэ больш адбудоўваецца, з 1641 г. яго жыхары абавязваюцца плаціць падатак за брукоўку вуліц. 3 1631 па 1685 г. у Слоніме збіраецца генеральны сейм Вялікага княства Літоўскага.
Як і Навагрудак. Слонім палежаў да гаспадарскіх паселішчаў і не меў умацаванняў. Умацаваны быў толькі яго замак. які ўзвышаўся на левым беразе Шчары. Планіроўка горада склалася ў XVII ст.: цэнтрам быў замак, ад якога адыходзіла сістэма вуліц (Замкавая, Ражанская, Апанасаўская, Рыбацкая і інш.). Усе яны былі густа заселеныя. Слонім моцна пацярпеў пад час войнаў Рэчы Паспалітай з Расіяй і Швецыяй у сярэдзіне XVII ст. Сейм 1678 г. нават вызваліў яго на некалькі гадоў ад падаткаў. Стольнік Пятра Вялікага П. А. Талстой праязджаў Слонім у 1697 г. і сцісла апісаў драўляны замак, які стаяў на месцы слонімскага дзядзінца. У XVIII ст. плённую дзейнасць у горадзе вёў слонімскі стараста гетман Міхал Казімір Агілскі (1729—1800). Імкнучыся вывесці край са стану эканамічнага застою і маючы для гэтага сродкі, М. Агінскі абессмяроціў сваё імя пабудовай у 1770-х гадах пяцідзесяцікіламетровага канала, які злучыў басейн Нёмана з басейнам Прыпяці (г. зн. Балтыйскае мора з Чорньім!). Канал карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод гандляроў і стаў называцца каналам Агінскага, а Слонім зрабіўся вялікім гандлёвым портам на шляху да Вільні. М. Агінскі таксама асушыў мелкія рукавы Шчары на тэрыторыі горада, а адна з пратокаў, якая працякала каля самага горада, была выпрамлена і паглыблена. 3 таго часу міма горада плылі караблі з хлебам і лесам з Кіева і Вільні. Дру— гой важнай справай слонімскага старасты было стварэнне
ў горадзе суконнай фабрыкі, на якой працавала іпмат рамеснікаў, размешчаных у горадзе. Сярод іх многія былі запрошаныя з-за мяжы. М. Агінскі збудаваў у горадзе яшчэ некалькі фабрык і паміж іншых габеленавую мануфактуру.
Каля 1768 г. М. Агінскі загадаў зламаць замак Сапегаў і на яго месцы збудаваў цудоўны вялікі палац з тэатрам і друкарняй. Палац быў аднапавярховым, складаўся з цэнтральнага мураванага корпуса і двух бакавых драўляных, у ім было 116 пакояў. Адньш бокам палац выходзіў да парку і ракі, другім — на рыначную плошчу і парк з вадаёмам. Побач з палацам, але бліжэй да Шчары стаяў тэатр. Трэба сказаць, што Міхал Агінскі быў адукаваным чалавекам, які ведаў мастацтвы і, у прыватнасці, музыку (ён быў дзядзькам вядомага кампазітара Міхала Клеафаса Агінскага). У яго слонімскім тэатры прафесійныя мясцовыя і італьянскія оперныя артысты і драматычныя акцёры ставілі шматлікія спектаклі; сярод іх карысталіся поспехам. у прыватнасці, оперы, якія пісаў сам уладальнік тэатра. Прыдворны аркестр Слоніма налічваў больш за пяцьдзесят чалавек і быў самым буйным з такіх аркестраў у Еўропе. Тэатр меў дзве філіі: у Целяханах (зараз Брэсцкая вобласць) і ў Седліцах (Варшаўскае ваяводства); выязджаў на гастролі (у Варшаву, Дубны). Будынак тэатра быў узведзены ў 1780—1786 гг. Ёсць звесткі, што яго сцэна была прыстасаваная для баталыіых пастаповак. Будавалі тэатр архітэктары I. Марайна і Я. Бой, мастакамі былі Штроўбл і Рэгер. Таленавіты кампазітар, М. Агінскі быў і пісьменнікам — аўтарам некалькіх кніг. Дзякуючы яго дзейнасці Слонім у тыя часы пачалі называць ’’Палескімі Афінамі“.
Вялікі адбітак на жыццё Слоніма наклала дзейнасць многіх каталіцкіх ордэнаў. Так, бернардзінскія манахі збудавалі касцёл і кляштар у горадзе (у 1630 г.— драўляны, у 1639— 1645 гг. — мураваны). Для бернардзінскіх манашак касцёл і кляштар узвялі ў 1664—1670 гг., для бенедыкцінак — у 1669 г. у горадзе, другі — па дарозе на Жыровічы і г. д.
Па трэцяму раздзелу Рэчы Паспалітай (1795) Слонім адышоў да Расійскай імперыі. Спачатку ён быў аб‘яўлены цэнтрам Слонімскай губерні, а з 1801 г., калі губерня была скасавалая, стаў цэнтрам уезда. 3 1810 г. пачаўся прамысловы ўздым Слоніма. У маёнтку Альберцін на ўскраіне горада памешчыкам С. Пуслоўскім была арганізавана медная (1806) і суконная (1811) мануфактуры, на якіх працавалі прыгонныя
сяляііе. Трохі пазней. у 1823 г., удалося падняць узровень вады ў рацэ, збудаваўшы высокую плаціну, і фабрыкі пачалі працаваць на энергіі падаючай вады. Буйная мануфактура была арганізавана М. М. Навасільцавым у 1824 г. (фабрыка сукнаў). Вялікая колькасць дробных фабрык і заводаў узнікла ў Слоніме пасля адмены прыгоннага права (1861). Гарадскі гандаль ажывіўся ў сувязі з адкрыццём канала Агінскага (1804), а пасля правядзення шашы Баранавічы — Слонім — Варшава (1880) і асабліва чыгункі Баранавічы — Беласток (1886) ён пашырыўся ў шмат разоў. Хутка на рацэ Ісе пачала працаваць першая ў Заходняй Беларусі электрастанцыя. Поспехі ў прамысловасці і гандлі спрыялі павелічэнню колькасці гараджан, а гэта, у сваю чаргу, запатрабавала пэўнай перапланіроўкі Слоніма. Першы праект забудовы горада датуецца 1825 г.
Р ы п а ч н а іі п л о ш ч а. Гэтая плошча злучала некалькі вуліц-дарог. У XVII ст. вакол плошчы стаяла некалькі каменных касцёлаў, якія пры патрэбе маглі служыць абарончым мэтам. На паўднёвы ўсход ад рыначнай плошчы, трохі воддаль ад яе размяшчаўся кляштар бернардзінаў з касцёлам, узведзеным у 1639 г. (зараз праваслаўная царква). Касцёл збудаваны ў формах ранняга барока: ён аднанефавы з трох‘яруснай вежай, якая высіцца над галоўным фасадам, мае
Слонім. Касцёл бернардзінаў. (Фота I. Пятраўскаса) 118
выцягнуты хор, сакрысце і паўкруглую алтарную апсіду. Вельмі цікавыя маленькія круглыя байніцы ў арачных нішах васьмерыка вежы, што паказвае на яго абарончае значэпнс. Храм перакрыты цыліндрычным скляпеннем, яго вонкавая дэкарацыя вельмі сціплая: толькі партал і вежа маюць тонка прафіліраванае пластычнае афармленне. Некаторыя спецыялісты мяркуюць, што ”ў барочнай увогуле архітэктуры помніка яшчэ бачныя сляды больш ранняга гатычнага стылю: высока паднятыя і вузкія арачныя праёмы вокнаў, традыцыйная абарончая вежа, магутнасць якой падкрэсліваецца кутнімі контрфорсамі...“ Прыбудаваныя да помніка капліцы належаць да значна больш позняга часу: паўночная — да 1668 г., паўднёвая — да 1750 г. Інтэр'ер храма вызначаецца сваёй сціпласцю: гэта вялікая зала, аддзеленая ад алтара высокай алтарпай агароджай. Увайшоўшы ў храм, вельмі цікава прасачыць паступовае маштабнае і дэкаратыўнае нарастаіше групы бакавых алтароў, дзе дамінуе галоўны, размешчаны ў апсідзе (XVIII ст.). Гэты алтар намнога вышэйшы за бакавыя і дэкараваны значна складаней. На цокалі пастаўленыя цёмна-карычневыя калоны з размацаваным антаблементам і фігурамі анёлаў. Арнаментыка ўсіх алтароў помніка заснаваная на матывах, характэрных для эпохі ракако.
Цікавы П-падобны кляштар, які прымыкае да храмавай апсіды з поўдня. Калі верыць даце на адным з камянёў, ён збудаваны (а можа, рэканструяваны?) у 1749 г. Жылы корпус кляштара мае калідорную сістэму з манаскімі келлямі па баках. Варта звярнуць увагу на крыжовыя і цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі. Ва ўсходнім крыле — тарцовая зала-сталоўка, перакрытая цыліндрычнымі скляпеннямі з люнетам.
Цалкам іншы характар мае кляштар бернардзінак, збудаваны на заходнім баку рыначнай плошчы ў 1649—1670 гг. Тут была толькі адна мураваная пабудова — касцёл, які дайшоў да нашых часоў і дзейнічае зараз. Помнік мае многія рысы позняга барока, што адрознівае яго ад храма, які мы толькі што разглядалі: вежа высунутая і не складае адно цэлае з храмам, вялікія вокны, прэсбітэрыум павернуты на ўсход і выходзіць на рыначную плошчу, на апсідзе — фігурная ляпная рама з характэрным для барока сюжэтным малюнкам. Ніякіх слядоў прыстасавання храма для абароны няма.
У эфектна аформленым інтэр'еры касцёла бсрпардзінак перш за ўсё кідаецца ў вочы грандыёзны галоўны алтар, прысвечаны ’’бязгрэшнаму зачаццю Дзевы Марыі“ (па ім названы і ўвесь храм) з яго карынфскімі калонамі верхняга яруса, якія абліцаваны ў штукавай (пад мармур) тэхпіцы і падтаніраваны пад ружовы мармур. Яны адцзеленыя ад ніжняга яруса з фігурамі евангелістаў складаным барочным антаблементам. Аналагічна вырашаны чатыры астатнія алтары і амбон з балдахінам. У сакрысці захавалася унікальная кафляная печка. Як мы ведаем, некалі беларускія кафляры славіліся на ўсю Усходнюю Еўропу. Суровыя манастырскія пабудовы пачалі ўзводзіць у 1764 г. пад кіраўніцтвам архітэктара-манаха Ігната Авадовіча і скончылі толькі ў 1793 г. Як звычайна, жылыя карпусы кляштара маюць галерэйную планіроўку з келлямі, якія выходзяць вокнамі на ўнутраны двор. У калідорах і келлях захаваліся крыжовыя скляпенні.
КНІГІ ОНЛАЙН
