Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Паміж кляштарамі бернардзінаў і берпардзінак падыходы да горада закрываў Дамініканскі кляштар, ад якога захавалася толькі адна набудова. Ён быў заснавапы ў 1680 г., а мураваны касцёл узведзены ў 1747—1798 гг. На заходнім выездзе з горада ў 1745 г. манахі паставілі невялікі слуп-каплічку св. Дамініка з драўлянай пазалочанай статуяй унутры. Капліца зараз размешчана на вуліцы Пушкіна (Апанасаўская) — адной з самых старых у горадзе. Ёсць сведчанні, што такіх капліц тут было дзве, але другая не захавалася. Па форме каплічка напамінае касцёльныя вежы XVIII ст. Гэта тыповая для барока пабудова мае ў плане квадрат з увагнутымі грапямі і зрэзанымі кутамі. Масіўнаму цокальнаму ярусу супрацьпастаўлены лёгкі скразны верхні ярус, у якім некалі і размяшчалася статуя святога Дамініка. Абодва ярусы падкрэсленыя карнізамі, пакрытымі дахоўкай, уся пабудова завяршаецца фігурным пакрыццём у выглядзе высокага ”шлема“.
Акрамя названых ужо кляштараў у Слоніме было яшчэ два, але ад іх захаваліся толькі асобныя часткі будыпкаў. Другі па колькасці кляштар бенедыкцінак быў заснаваньі ў 1669 г. на гарадской ускраіне па дарозе ў знакаміты Жыровіцкі уніяцкі манастыр. Касцёл (Крыжаўзвіжання) спачатку быў драўляным, затым мураваным, але да нашага часу не захаваўся. Застаўся толькі Г-падобны корпус (вул. Чырвонаармейская), збудаваны ў 1801 г.,— келлі для манашак:
Слонім. Капліца Дамініканскага кляштара (1745)
звычайная галерэйная планіроўка, скляпенні. У адной келлі відаць перакрыццё. якое складалася з двух цыліндраў з цэнтральнай падпружнай аркай і распалубкамі. Каля кляштара лютэранскіх канонікаў, паводле звестак вядомага слонімскага краязнаўцы С. М. Новіка-Пеюна, захаваліся рэшткі званіцы езуіцкага кляштара. Гэты кляштар пачалі будаваць у 1705 г.; мураваны касцёл узводзілі вельмі доўга (1740—1769). Побач размяшчалася і абавязковая ў езуітаў школа. Трэба яшчэ ўпамянуць і базыляпскі (уніяцкі) манастыр, які некалі стаяў у самым цэнтры горада на сучаснай плошчы Леніна, на тым месцы, дзе зараз зпаходзіцца будынак аптэкі. Такі вось склад комплексу манастыроў вакол плошчы Старога рынку ў Слоніме.
Разгледзім і іншыя помнікі ў цэнтры горада. Пачнём з плошчы (зараз пл. Леніна) перад Дамініканскім касцёлам (не захаваўся). Плошча гэтая вядомая з XVII ст. і ў плане ўяўляе сабой фігуру, блізкую да круга. Цэнтрам яе быў Дамініканскі касцёл. Зараз захаваліся толькі жылыя дамы XVIII ст., размешчаныя па перыметру плошчы. Усе япы былі збудаваныя М. Агінскім для яго прыдворных рамеснікаў. Усе дамы аднапавярховыя, усе стаяць адзін каля другога і па традыцыі тарцамі выходзяць да плошчы. Гэта дамы № 7, 9, 11. 3 архітэктурнага пуігкту гледжання кожны з іх, узяты па-
Слонім. Гістарычпая забудова горада (пачатак XIX ст.) 122
асобку, вялікай каштоўнасці, можа быць, і не мае, але ў комплексе яны ствараюць пэўную кампазіцыю і надаюць гораду адметны воблік. Тут жа на плошчы агледзім і больш познія дамы, збудаваныя ў канцы XIX — пачатку XX ст., напрыклад № 1 і 6. Дамы гэтыя цагляныя, нетынкаваныя, маюць характэрныя для таго часу арнаменты, выкладзеныя з выступаючых цаглін,— геаметрычныя, зубцовыя і г. д. Падобныя ўпрыгажэнні ў той час былі надзвычай моднымі — імі аздабляліся не толькі жылыя дамы, але і фабрычныя і прамысловыя будыігкі.
Дом № 1 заняты краязнаўчым музеем, створаным у 1929 г. мясцовым ураджэнцам высокаадукаваным гісторыкам горада і Слонімскага краю Восіпам Восіпавічам Стаброўскім (1869— 1968). Нашае ўяўленне аб Слоніме было б няпоўным, калі б мы не паведалі аб гэтай адметнай асобе. В. В. Стаброўскі паходзіў са старой ваеннай сям'і. Ён — упук прапаршчыка Вікенція Мацвеевіча Стаброўскага, які служыў у рускай арміі і за подзвіг у бітве 27 мая 1807 г. пры Галібергу быў узнагароджапы ордэнам св. Ганны. Яго бацька — капітан мурамскага палка быў цяжка паранены пад Севастопалем пры абароне Валынскага рэдута. Сястра ж бацькі — актыўны ўдзельнік паўстання 1863 г. (дастаўляла паўстанцам ежу і грошы). Супраць цара ваявалі і іншыя сваякі з боку маці. Пасля амністьіі ўдзелыіікам паўстання, якую абвясціў Аляксандр III, ужо дарослым В. Стаброўскі слухаў аповяды А. Масальскага (дзеда па маці) аб яго знаходжанпі на Нерчынскіх рудніках, дзе за забойства чалавека, які здзекаваўся над ім, дзед правёў 14 гадоў пад зямлёй, прыкуты да тачкі... Сям’я, у якой вырас гісторык краю, як бачым, была цесна звязана з лёсам Расіі, вызваленчым рухам на Беларусі. Кіпучая творчая натура, В. Стаброўскі яшчэ на вайсковай службе паказаў сябе таленавітым вынаходнікам (асаблівы від шрапнелі і ўдасканалепы тэлефон). Пакінуўшы службу ў чыне палкоўніка, ён вярнуўся да сваіх улюбёных заняткаў — краязнаўства і археалогіі. Даследчык адкрыў у сваёй ваколіцы мноства стаянак каменнага веку, выказаў гіпотэзу аб месцазнаходжанні старажытнага Слоніма. Сваю буйную калекцыю старажытнасцяў ён пераўтварыў у краязнаўчы музей і шмат гадоў заставаўся яго захавальнікам і кіраўніком. У цяжкія гады нямецкай акупацыі В. Стаброўскі і яго памочнік — выдатны краязнаўца Сяргей Міхайлавіч НовікПяюн лоўка ”замаскіравалі“ важнуіо частку калекцыі і кнігі.
Шматразовыя вобыскі гітлераўцаў так ім пічога і не далі. Калі пасля вайны музей зпоў пачаў працаваць, жыхары горада ўбачылі, што ўсе яго кнігі і калекцыі былі ў наяўнасці. Стары чалавек, падняўшы каўнер паношанага шыняля, грэючы рукі над пліткай, працягваў працаваць у халодным памяшканні музея, ствараць новыя працы па гісторыі краю... Ён памёр, трохі не дажыўшы да свайго стагоддзя. Беларускія газеты і часопісы шырока адгукнуліся на смерць выдатнага беларускага краязпаўцы. У музеі вісіць яго партрэт. Ці не пара музею прысвоіць імя яго стваральніка?!
Наведаўшы музей, рушым да яшчэ адной адметнасці горада — старой сінагогі каля цэнтра побач з сучасным рынкам. Япа збудаваная ў 1642 г. у стылі барока. Магутны кубічны аб‘ём будыпка з трох бакоў акружаны нізкімі пабудовамі яўрэйскай школы. Тоўстыя сцены, суровы знешні воблік, рад вузкіх байніц у піжнім ярусе (замураваныя) сведчаць аб прыстасаванасці да абароны. Адзіным пластыкаархітэктурным упрыгажэпнем з'яўляецца святочны барочны франтон усходняга фасада з круглай люкарнай у цэнтры. Зал перакрыты крыжовымі скляпеннямі, якія абапіраюцца на чатыры слупы бімы. Фрэскавы роспіс інтэр'ера паказвае рамантычныя пейзажы, музычную арматуру. Яна выкананая ў паліхромнай тэхніцы жывапісу, арнамент бімы — у тэхніцы грызайль (адценні аднаго шэрага колеру).
А м п і р іі ы a с а б іі я к п а Замкавай в у л і ц ы. На старой Замкавай вуліцы (Камсамольская) размяшчаецца цікавы ампірны асабняк, збудаваны ў першай палове XIX ст. Два асобныя флігелі фланкіруюць цэнтральны корпус, ствараючы перад ім утульны курданёр. Чатыры калоны падтрымліваіоць даволі развіты антаблемент і высокі трохвугольны франтон. Пастаўлены на высокі скляпенчаты цокаль будынак, мяркуючы па капітальных сценах, меў тыповую для тых часоў калідорную сістэму планіроўкі. Гэта даволі тыповы асабняк познекласічнага стылю, вырашаны строга і гарманічна.
К а с ц ё л с в я т о г а Апдрэя. Гэта адзін з найпрыгажэйшых помнікаў дойлідства Слоніма, збудаваны ў Зарэчнай частцы горада, у прадмесці, якое называецца Замосце. Першы касцёл быў драўляным і паўстаў у 1490 г. Існуючы мураваны касцёл быў збудаваны ў 1775 г. у стылі ракако. Перад намі двухвежавы аднанефавы храм, прамавугольны ў плане, з шырокай прамавугольнай апсідай.
Слонім. Асабняк на Замкавай вуліцы (першая палова XIX ст.)
Слонім. Касцёл св. Андрэя (1775)
Эфектна пастаўленыя вуглом, тонка прарысаваныя ажурныя вежы вельмі своеасаблівыя. Характэрпы выгнута-выпуклы фасад помніка з высокім развітым шчытом. У нішах фасада пастаўлены скулыітуры апосталаў Пятра і Паўла. ’’Дэкор храма з'яўляецца выдатным прыкладам высокамастацкай разьбы і ляпніны ракако“ (Н. Ф. Высоцкая). Нельга не пашкадаваць, што гэты шэдэўр дойлідства ўсё яшчэ не адрэстаўраваны.
А л ь б е р ц і н. У межы сучаснага горада Слоніма ўвайшоў вядомы загарадны маёнтак графоў Пуслоўскіх — Альберцін. Уладанне гэтае нскалі славілася праз фабрыкі, якія працавалі на энерпі вады ракі Ісы і выраблялі сукны, палатно, апрацоўвалі метал.
Да сядзібы мы трапляем праз галоўны ўваход з невьісокімі пілонамі. Пейзажны парк паступова псраходзіць у лесапарк, і мы пачынаем разумсць, што сядзіба Альберціп узнікла, відавочна, у першай палове XIX ст. I на самай справе, непадалёку ад возера псрад ламі вырастае сядзібны дом, збудаваны яўна ў той час. Будынак выклікае дваякае ўражанне: з аднаго боку, па традыцыях ампіра галоўпы ўваход
Альберцін. Панская стайня
Альберцін. Уезд у стайню
выдзелены порцікам з антамі, перакрытым франтонам, прыступкі ўпрыгожапыя скульптурамі двух ільвоў, з другога — з-за глыбокага бакавога рызаліту ўся аб'ёмная кампазіцыя зрабілася асіметрычнай. Інтэр'ер будынка пасля размяшчэння ў ім музычнай школы, па жаль, моцна зменены. Пры Пуслоўскіх у доме была акрамя іншага карцішіая галерэя з партрэтамі вялікіх князёў і каралёў. Яна была вывезена немцамі ў 1919 г.
Непадалёк размешчана стайня Пуслоўскіх — характэрны прыклад мадэрна мяжы XIX і XX стст. Збудаваная яна з вялікай фантазіяй. Над уваходам — скулыітурная выява галавы каня, арачныя вокны па форме нагадваюць падковы. Іх мы бачым і над здвоенымі акошіымі праёмамі ніжняга яруса і пад круглымі акенцамі верхпяга яруса. Падковападобны ”німб“ ёсць і над галоўным уваходам, а таксама на двух размешчаных па яго баках рызалітах і г. д.
Акрамя архітэктурных збудаванняў мінулага — помнікаў, правераных часам і ўвайшоўшых у мастацкую скарбніцу Беларусі, у Слоніме ёсць некалькі цікавых пабудоваў нашага стагоддзя, узведзеных у стылі, які атрымаў назву ”цаглянага“. Гэта шэраг будынкаў канца XIX — пачатку XX ст., калі ў архітэктуры панаваў шматстылявы пакірунак. Цагляныя пабудовы часта не тычкаваліся; іх фасады, аконныя праёмы, карнізы і г. д. было прынята ўпрыгожваць дэкаратыўнай муроўкай з асаблівай, спецыяльна заказанай цэглы лякальнай формы. Атрымліваліся складаныя геаметрычныя зубцовыя арнаменты, якія аздаблялі верхпія абрысы фасадаў будынкаў, вокны. Гэта — жылыя дамы на плошчы Леніна (№ 1), на вуліцы Янкі Купалы (№ 5) і інш. Да гэтага ж стылю варта аднесці гарадскую каланчу на вуліцы Студэнцкай (№ 7), аднак дэкаратыўнага ўбранства тут амаль пяма.
КНІГІ ОНЛАЙН
