Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Замак аддзелены ад горада маляўнічымі штучнымі вадаёмамі па загачанай Ушы. Прайсці да яго можпа па дамбах. Каля высокай замкавай вежы пачынаецца алея, якая і вядзе па дамбе да брамы-вежы. Некалі тут быў драўляны мост, які можна было лёгка зніінчыць пры наступленні ворага. Мост падводзіў да рова з пад'ёмным мостам (зараз заменены мураваным), далей шлях ляжыць праз брамную вежу. Такім чынам, сістэма ўмацаванняў нам зразумелая: замак акружаны вадой з усіх бакоў. Далей ідуць земляныя валы, якія
Нясвіж. Брамная вежа
Нясвіж. Палац. Галоўны фасад
агароджваюць прамавугольную прастору (170x120 мм) з магутнымі бастыёнамі па кутах. Калі вораг захопліваў пад‘ёмны мост і знешнія вароты, то трапляў у тунель пад праязной вежай і са спецыялыіых адтулін на галовы нападаючых падалі кулі абаронцаў...
Але вось мы мінулі ўнутраныя вароты. Перад намі шматвугольны двор, кветнікі, дэкаратыўныя елкі... Наперадзе палац, які ўражвае колькасцю ляпных упрыгожванняў. Захавалася цудоўная гравюра Т. Макоўскага канца XVI—XVII ст., якая паказвае замак як бы з птушынага палёту. У тыя часы ён быў акружаны высокімі землянымі валамі з бастыёнамі па кутах, на якіх узвышаліся абарончыя вежы. Перад валамі шырокія равы, запоўненыя вадой. Са знешняга боку рова ішла інырокая дарога, абароненая невысокім земляным насыпам — гласісам, у паўкруглых выступах якога (як і за самім насыпам) пад час аблогі хаваліся стралкі і рыхтаваліся вылазкі. Зараз мяркуюць (М. А. Ткачоў), што замак быў збудаваны не ў ”стараітальянскай“ сістэме фартыфікацыі і тым болып не ў ”старафранцузскай“ (як лічылася раней), а ў ”новаітальянскай“, аб чым сведчаць пляцоўкі, абароненыя гласісам (упершыню ўведзеныя ў Італіі ў 1567 г.), і некаторыя іншыя рысы. ’’Нясвіжскі замак,— піша М. А. Ткачоў,— ў свой час быў адным з самых магутных і пепрыступных на Беларусі (...) Гэта дазволіла яму паспяхова вытрымліваць працяглыя аблогі рускіх войскаў у 1654 і 1659 гг. Толькі ў 1706 г. войскі шведскага караля Карла XII пасля доўгай аблогі і штурму ўзялі замак і ўзарвалі магутныя бастыёны'*.
3 гравюры Т. Макоўскага мы даведваемся, што ўпутры валоў Сіротка ўзвёў тры будынкі. Насупраць брамнай вежы быў размешчаны цэнтральны корпус-палац, дзе жыў сам уладальнік замка. Тады гэта быў трохпавярховы будынак, фланкіраваны па кутах невялікімі васьміграннымі вежамі. Справа ад уезда стаяла трохпавярховая казарма з дазорнай вежай, злева ■— двухпавярховы гаспадарчы корпус. Пазней усе тры корпусы былі злучаныя і стварылі парадны двор (80x50 м), на якім мы цяпер і стаім.
Пасля шведскага разбурэння замак аднаўляўся ў новым абліччы і болып за ўсё гэта відаць на палацы. Ваеннае значэнне замка адыіпло на другі план, у 1726 г. палац аднаўлялі ў стылі барока (архітэктар К. Ждановіч). У 1748—1752 гг. працу прадоўжыў М. Педэцці, у 1775—1778 гг. — М. Фларыяновіч, у 1778—1779 гг. — К. Сампані і А. Лоццы (у 1783 г. апошііі
Нясвіж. Палац. Задні фасад
распрацаваў яшчэ праект галерэі) і інш. На жаль, шматразовыя перабудовы палаца не даюць магчымасці разглядаць яго як адно цэлае. Фасад цэнтральнай часткі, які мы зараз бачым, створаны ў эпоху позняга барока. Пры псрабудове палаца ёл перш за ўсё атрымаў чацвёрты паверх цэптральнага рызаліту. Фасад палаца, як фасады ўсіх іншых будынкаў комплексу, звернуты ўсярэдзіну двара; ён упрыгожаны пілястрамі вялікага ордэра, з якім тонка кантрастуе рэльефны іптукавы арнамент. На піжнім паверсе гэтага арнаменту мяма, чым вышэй, тым яго становіцца болей. Асабліва насычаны ляпніпай франтон: тут і гарматы на колах, і воіны са шчытамі, і складаныя віньеткі, і, нарэшце, герб Радзівілаў. Фасад уражвае і выдатпа знойдзеным малюнкам вокнаў, іх штукавай аблямоўкай, малюнкам пераплётаў. Сапраўдны мастак эпохі барока архітэктар быццам баяўся пакінуць дзе-небудзь роўную сцяну, там, дзе гладкія ўчасткі ўсё-такі заставаліся, ён спяшаўся спусціць пад акном двайную гірлянду лялніны (высокія вокпы трэцяга паверха) або ўвесці "фалыпывыя вокны“-нішы, якія адразу ж звязваў з сапраўднымі ляппымі віпьеткамі па вертыкалі. Звернем, нарэшце, увагу ііа зламапасць усіх плоскасцяў фасада, ад гэтага фасад робіць уражанне лёгкага і грацыёзнага. Усюды мы адчуваем руку выдатпага майстра.
Інтэр‘ер палаца таксама цікавы, хоць і захаваўся значна горш. Палац складаўся з 12 вялікіх залаў, кожная з якіх мела сваю назву і ўражвала багаццем убранства. Гэта былі: Каралеўская, Мармуровая, Гетманская, Залатая, Мазаікавая, Габеленавая і інш. Упрыгожваючы ўнутраныя памяшканні, Радзівілы XVIII ст. не ведалі межаў. Кароль Радзівіл (Пане Каханку), напрыклад, загадаў абклеіць гасцёўню мядзведжымі шкурамі, падлогу выслаць натуралыіым зялёным дзірваном і паставі’ць на ёй кадкі з дзівоснымі трапічнымі раслінамі. У сталоўцы ў яго стаялі сталы і крэслы, упрыгожаныя слановай косцю, а на абрусах блішчэлі прыборы толькі з чыстага золата з родавымі гербамі і каштоўнымі каменнямі ў выглядзе мазаікі. У спальні княскі ложак быў абцягнуты шкурамі буйвалаў і аленяў...
Палац адначасова быў і музеем з творамі мастацтва і проста рэдкасцямі. Тут быў багаты арсенал з трыццаццю наборамі рыцарскіх даспехаў, вялікай колькасцю паляўнічай зброі. Уражвала багаццем сховішча старажытнасцяў, нумізматычпыя калекцыі, каласальны шматвекавы архіў Радзівілаў, бібліятэка з 20 тыс. тамоў, часта найрэдкіх выданняў на самых розных мовах і, у прыватнасці, на беларускай, нарэшце, знакамітая партрэтная галерэя Мікалая Сіроткі з выявамі не толькі ўсіх прадстаўнікоў роду з іх сем ямі, але і ўсіх каралёў, усіх буйнейшых дзеячаў дзяржавы і нават рускага цара Івана IV (яму неяк прапаноўвалася карона Рэчы Паспалітай). Такім быў цудоўны палац Радзівілаў у ІІясвіжы.
Астатнія два замкавыя будынкі ў XVIII ст. моцна разрасліся і злучыліся з палацам і брамнай вежай (апошняя была цалкам дабудаваная ў XVIII ст.).
Сумны лёс чакаў замак у XIX ст. пры прускіх Радзівілах. Чыноўнік з Вільні, які быў у палацы ў 1864 г., паведамляе, што ”ўсе прадметы раскошы: мармур, бронза, дарагая разная мэбля, мастацкія творы скульптуры і жывапісу — раскрадзеныя, а частка вывезеная з замка ўладальнікамі. У пустых залах з пакаробленымі паркетамі і выбітымі вокнамі страшна вые вецер“. 3 тысячы палотнаў у замку засталося каля 400. Справы былі трохі лепшымі, калі замак наведаў К. К. Случэўскі ў 1888 г. пасля аб'яднання ўладанняў Радзівілаў (1874). Замак стаў канторай, з якой кіравалі маёнткамі Радзівілаў. Усё, што заставалася ў замку да 1939 г., было вартае жалю — замак быў разрабаваны ў часы першай сусветнай вайны, астатаяе расцягнулі ў апошнюю вайну.
6 Л. В. Аляксееў
161
Зараз замак па магчымасці адрамантаваны. 3 1945 г. у ім размешчаны санаторый "Нясвіж”.
Да палаца прымыкае знакаміты Нясвіжскі парк. Ён, праўда, не старажытны, бо, пакуль замак быў крэпасцю, акружаць яго дрэвамі было нельга — гэта перашкаджала артылерыі. Іаму яшчэ ў XIX ст. замак акружалі адкрытыя лугі. Іак звапы ’’Стары парк“ быў заснаваны ў 1879 г. 3 паўднёвага боку пад таполяй захаваўся ’’камень закладкі“, які сведчыць, што ў той час тут расла толькі ’’гэта адзіная таполя“. Модная тады англаманія паўплывала на характар рамантычнага пейзажнага парку. Увесь ”дзірванова-паркавы“ ансамбль займае 108 га, з іх стаў ’ Дзікі" — 42 га. 3 розных вскавых раслін захавалася толькі 104 віды, 70 завезеныя ўжо ў напіыя дні. Адпаведна модзе канца XIX ст. у парку былі: Галандскі млын“, які стаяў на старых жорнах, ’’Бярозавы домік“, на палянах ляжалі розныя ’’памятныя камяні“ (адзін з іх быў прысвечаны сабаку, які ў 1896 г. выратаваў гаспадару жыццё). 3 ’ІІовым паркам“, пасаджаным на другім беразе, былі звязаныя рамантычныя паданні. Ён пасіў пазву ’’Марысін парк , меў Паляну бслага арла“, круглы стаў з абавязковым Востравам кахання“, калодзеж (крыніца XVI ст.) з надпісам на камені ’’Студня Ундзіны” і г. д.
Ha I Іясвіжскі парк наклала адбітак эпоха гістарызму, якая змяніла рамантызм на мяжы XIX—XX стст. Маляўнічыя паляны, якія тут і там адкрывалі перад вамі групы дэкаратыўных дрэў, збудаванняў і г. д., цяпер былі замененыя копіяй сапраўднай прыроды. Ствараліся вялікія лясы, у значнай колькасці высаджваліся вельмі рэдкія пароды дрэў. На ўсходням ускраіне I Іясвіжскага парку быў створаны так званы Рускі лес з масай лісцевых пародаў. Стварэнне Старога і Новага паркаў — работа таленавітага бсларускага садаводадэкаратара, галоўнага садоўніка Андрэя Пастарэмчыка (1878—1913). У 1913 г. тут працаваў выпісаны з Англіі садоўнік, у задачу якога ўваходзіла паляпшэнне паркавых ландшафтаў. У адпаведнасці з тагачаснай модай ён пасадзіў на ўскраіне парку ля става японскі сад з карлікавымі пародамі.
Зараз парк у значнай ступені адноўлены.
Г о р а д Н я с в і ж размясціўся на другім баку става, створапага ад ракі Ушы. Атрымаўшы гэтае паселішча ва ўладанне, Радзівілы псрш за ўсё пераплапавалі яго. У 1586 г. ад Мікалая Сіроткі горад атрымаў самакіраванне і ў канцы XVIII ст. палічваў 2714 жыхароў, 490 дамоў (29 з іх былі
мураванымі). Цэнтрам горада, як звычайна, была прамавугольная плошча рынку з ратушан. 1 ры бакі займалі мураваныя дамы мяшчан, а чацвёрты — паўднёва-заходні (дзе зараз гатэль) — дамініканскі кляштар (1672). Горад быў адкрыты да замка, а з астатніх бакоў умацаваны валамі з бастыёнамі, сценамі і равамі. ІІа поўначы і па поўдні знаходзіліся два кляштары: бернардзінскі (1598) і бенедыкціпскі (1593). Ад умацаванняў горада XVI XVII стст. засталася Замкавая вежа побач з езуфкім касцёлам і іак званая Слуцкая брама.
Замкавая в е ж а. Магутнае чатырохпавярховае квадратнае ў плане збудаванне, прызванае разам з размешчанай іюбач Замкавай брамай (не захавалася) абараняць уезд на замкавую дамбу і мост. Вежа пастаўлепа на высокі цокаль, кожны з яе чатырох ярусаў забяспечаны вялікімі пралётамі разнастайных абрысаў, іх пабеленыя карпізы і гарызантальныя цягі маляўніча каіпрастуюць з чырвонай цэглай сцяпы.
С л v « К а я б р а м а. У горад уязджалі праз вежы-брамы: Клецкую, Віленскую і Слуцкую. 3 іх захавалася толькі апошняя, збудаваная ў стылі барока ў XVII ст., з магутнымі контрфорсамі на ніжпім паверсе, дзе былі памяшканпі для кардэгардыі. Верхні паверх прызначаўся для капліцы. Абодва фасады брамы завяршаюцца тыпова барочпымі франтонамі даволі своеасаблівага малюнка. Перад намі рэдкі ўзор брамы сярэднявечнага беларускага горада, і гэты помнік уяўляе сабой вялікую каштоўнасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
