Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Свяшчэннай Рымскай імперыі тытул графа (1555), але нашчадкаў не меў і адпісаў Мір сыну свайго апекуна Мікалаю Радзівілу Сіротку (1569). 3 тых часоў Радзівілы валодалі Мірам аж да 1813 г.
Энергічны Радзівіл Сіротка вырашыў дабудаваць замак і запрасіў для гэтага італьянцаў, якія толькі што закончылі працы ў Нясвіжы (пачатак XVII ст.). Калі Мірскі замак пачыналі будаваць ў стылі знаёмай нам познян готыкі, то цяпер у Італіі панаваў стыль рэнесансу. Адпаведна будаваўся і Мірскі замак. Спачатку тут паўсталі аднапавярховыя пабудовы з вялікімі скляпеннямі каля паўночнай і ўсходнян сценаў, затым іх надбудавалі да трох паверхаў, ператварыўіпы ў салідны палац. Сцены, якія да яго прылягалі, таксама былі перакладзеныя — у іх з‘явіліся вокны. а байніцы заклалі. Трэці паверх палаца закрыў байніцы галерэі верхняга бою. Было скончана будаўніцтва паўночна-заходняй вежы, але ў адрознелпс ад старых всжаў япа атрымала трошкі ііппыя прапорцыі. а заксама вялікія вокны. Перад брамнай вежай збудавалі паўкруглы выступ, які часам недакладна называюць барбаканам. Вакол замка насыпалі валы з бастыёнамі. У самім замку з‘явіліся аднапавярховыя прыбудовы: кухня. стайня (з двух бакоў паўднёвай сцяігы), пякарня і піваварня (каля заходняй сцяны). Знешні выгляд замка таксама змяніўся — сцсны палаца і трох вежаў былі атыпкованыя. ІІа вежах пад тынкоўкай зніклі стаўшыя нямоднымі дэкаратыўныя ніпгы, паяскі і парэбрыкі. Пераробка не закранула паўднёва-заходняй і брамнай вежаў, якія захаваліся амаль у першапачатковым выглядзе. Вось чаму япы так рэзка адрозніваюцца ад астатніх! Цяпер асноўным элементам дэкору стаў белы камень (сляды яго там-сям захаваліся).
Аб унутранай пабудовс і ўбранстве палаца Мірскага замка можна меркаваць толькі па сярэднявечных інвентарах. У праезджай всжы мелася, напрыклад, рашотка-герса, якая ў выпадку небяспекі падала з другога паверха і псракрывала праход. Што тычыць палаца, то ён уражваў сваёй суровай прыгажосцю. Яго ўваходныя дзверы былі абабітыя жалезам, у вокны ўстаўлсныя жалезныя рапюткі, за якімі віднеліся шыбы ў свінцовых акопных пераплётах. У скляпеннях жыла абслуга, захоўваліся запасы і зброя. Верхнія тры паверхі прызначаліся для размяшчэння княскай сям‘і (40 пакояў). Тут былі шыкоўныя кафляныя печы, фігурны паркет. На сценах віселі карціны, габелены, верагодна, дарагая зброя, у шафах заха-
Мір. Палац у замку
валася дарагое начынне. Разныя пясчанікавыя кансолі паказваюць на тое месца, дзе быў вялікі балкон.
Час не пашкадаваў гэты выдатны помнік. Мірскі замак моцна пацярпеў пад час нашэсця шведаў у 1655 і 1706 гг. У 1726 г. Радзівіл Рыбанька яго аднавіў, але ўжо ў змененым выглядзе: скляпенні другога паверха замянілі драўлянымі перакрыццямі. Габелены, начынне, якое ўпрыгожвала палац, былі цяпер выкананыя мясцовымі ўмельцамі. Пры знаёмым нам ужо Пане Каханку, які жыў тут пасля першага шлюбу, мястэчка Мір, сцвярджаюць некаторыя гісторыкі, дасягнула росквіту. На самай справе: у 1785 г. гэты князь урачыста прымаў тут апошняга караля Станіслава Аўгуста. У 1792 г. войскі Кацярыны II аблажылі замак і моцна яго пабурьілі. Тое ж паўтарылася ў 1812 г., калі тут два дні ішлі баі паміж Баграціёнам і дывізіяй Ражнецкага. Гэта было пры наступленлі французаў летам, а восенню пры іх адступленні адмірал П. В. Чычагаў выбіваў з замка аддзелы дывізіі Дамброўскага... Знаёмы нам па Нясвіжы Дамінік Радзівіл быў апошпім Радзівілам — уладальнікам замка. Ён памёр у 1813 г., пакінуўшы ў спадчыну дачцы Стэфаніі гэты замак. Тая выйшла замуж за графа Вітгенштэйна і замак перайшоў да гэтага роду. Затым ім валодалі Гогенлоэ, а ў 1895 г. яго атрымаў князь Святаполк-Мірскі, які і ўзяўся за рэстаўрацыю помніка, а потым пачаў будаваць побач новы палац уладальнікаў (не захаваўся) і прыгожую ўсыпалыпо.
He даводзіцца сумнявацца, што Мірскі замак з'яўляецца цікавейшым аб'ектам для археалагічных раскопак. Псрпіыя падобныя працы там правёў знаёмы нам 10. Ядкоўскі, якому ўдалося адкрыць каля галоўнай брамы калодзеж і знайсці вялікую колькасць рэшткаў вітражоў і фрагменты паліхромнай кафлі.
3 1970-х гадоў за даследаванні ў замку ўзяліся беларускія рэстаўратары і археолагі. Рэканструкцыю помніка, прапанаваную Ю. Ядкоўскім, цяпер змяніла рэканструкцыя В. В. Калніна і Л. В. Трэпет на грунце новых даследаванняў. У 1972 г. М. А. Ткачоў раскапаў прадбрам‘е — падковападобнае цаглянае збудаванне канца XVI — пачатку XVII ст., якое мела сцсны ў 1,25 м таўшчынёй і захавалася на вышышо 1,35 м. Гэтая пабудова з‘яўлялася дадатковым умацаваннем уезда. У 1980-х гадах археалагічныя даследавашгі былі працягнутыя A. А. Трусавым. Ён высветліў, што першае паселішча па месцы замка ўзнікла яшчэ ў XV ст. Яно загінула пад час
моцнага пажару і на гэтым месцы пасыпалі магутную падушку з пяску і гліны, па якой і пачалося будаўніцтва Мірскага замка. Земляныя валы і бастыёны, якія мы і зараз бачым вакол замка, былі насыпаныя пазней. A. А. Трусаў даследаваў аднапавярховыя прыбудовы XVII ст. да паўднёвай сцяны, падмуркі палаца, рэшткі баявой галерэі на заходняй сцяне, рэшткі падмуркаў лесвічнай вежы і г. д. I. М. Чарняўскі адкрыў руіны кухні ў двары замка. Цікава, што цэгла абпальвалася тут жа каля пабудовы — удалося знайсці сляды печы XVI ст. Мноства рэчаў, знойдзеных пад час раскопак, значна аблегчыла працу рэстаўратараў, якія аднаўляюць гэты цудоўны помнік еўрапейскага маштабу.
Усыпальня С в я т а п о л к-М і р с к і х. Раз у год, расказвала мне мясцовая ўраджэнка, дачка вядомага ў тутэй-
Мір. Царква-ўсыпальня князёў Святаполк-Мірскіх (пачатак XX сг.) 182
шым краі аптэкара, М. I. Грышына, на іх маленькай станцыі Гарадзея адбывалася незвычайнае — варшаўскі кур‘ерскі цягнік, які заўжды пралятаў на ўсёй хуткасці, раптам спыняўся. Усе ўжо ведалі — гэта прыехаў у свае ўладанні князь Святаполк-Мірскі. Англійскія коні цырымонна перабіралі забінтаванымі нагамі, паважная павозка мільгацела спіцамі — князь ехаў у Мір на адпачынак. Пад‘язджаючы да замка, ён бачыў, як ідзе будаўніцтва яго новага палаца, як рухаецца задуманая ім рэстаўрацыя замка, як будуюць усьшальшо яго роду.
Ад палаца, як мы казалі, нічога не засталося, але на беразе става за замкам, на тым месцы, дзе ў XVII ст. быў распланаваны парк італьянскага тыпу з ліпамі па перыметру, рэгулярнай сістэмай алеяў, баскетаў, з аранжарэямі і вадаёмамі, цяпер быў разбіты пейзажны парк плошчай 25 га, які ўключаў у сябе не толькі тэрыторыю замка, але і новы палац, толькі што адбудаваны для Святаполк-Мірскіх (разбурапы ў 1914 г.). Сярод зялёнай лістоты эфектна пачынаў падымацца. адлюстроўваючыся ў вадзе, спакойны сілуэт капліцыўсыпальні. Гэты цудоўны помнік архітэктуры мадэрн добра захаваўся і яшчэ цяпер уражвае сваім колеравым рашэннем: цёмна-чырвопая цэгла, шэры камень, бетон, вялікае мазаічнае
Мір. Від на царкву-ўсыпальню князёў Святаполк-Мірскіх
пано на фасадзе з лікам Хрыста — усё гэта дзівосна гарманіруе ”са старажытным замкам, зелянінай парку, вадаёмамі, павялічваючы маляўнічасць гэтага куточка ансамбля“ (У. А. Чантурыя). Царква сапраўды стварае вельмі своеасаблівае ўражаннс. Яе збудаваў у 1904 г. архітэктар Марфельд. Асновай кампазіцыі з'яўляецца квадратная ў плане слупатіадобная трох‘ярусная званіца, да якой збоку прыстаўлены закрыты бабінец з вялізным мазаічным пано Хрыста над ім, ззаду гэтых пабудоў да іх прыстаўлены асноўны аб‘ём невысокай капліцы. Фасад будынка, такім чынам, атрымліваецца быццам трохпрыступкавым, прычым кожная прыступка (званіца, пано, храм) не толькі паніжаецца ў параўнанні з папярэдняй, але яшчэ трохі ”адступае“. У цэлым гэты зграбны, акружаны лістотай будынак перадае адчуванне непаруіпнага спакою, што і павінна выказваць хрысціянская пахавальная капліца.
Пакінуўшы парк, мы вяртаемся да замка і спрабуем разабрацца ў тьгм, што і калі ў ім рэстаўравалася. Самыя буйныя працы пачаліся пры пераемніку ўпамянутага Святаполк-Мірскага ў 1917 г., але яны насілі ў асноўным чыста рамонтны характар. Работамі кіравалі кансерватар Т. Буржэ, архітэктар Ф. Блех і майстар-муляр Я. Пушкарскі. Доўжыліся працы 20 гадоў, было адноўлена пяць пралётаў усходняга крыла палаца (верх яго так і не закончылі) і тры вежы: паўднёва-ўсходняя, паўднёва-заходняя і часткова паўночназаходняя. У 1939 г. у сувязі з вайной працы былі спыненыя. Да іх вярнуліся толькі ў 1969 г. беларускія архітэктарырэстаўратары, рэстаўрацыя працягваецца і зараз.
П о м н і к і г о р а д a М і р а. Маленькі гарадок Мір захаваў сваю старажытную планіроўку — прамавугольную плошчу рынку ў цэнтры, вуліцы, якія разыходзяода ад яс ў розныя бакі і ператвараюцца ў дарогі да іншых гарадоў. Стаяць тут традыцыйныя касцёл і праваслаўная царква.
Касцёл быў збудаваны ўсё тым жа Мікалаем Радзівілам Сіроткай у 1599—1605 гг. і прысвечаны яго патранальнаму святому Мікалаю. У 1710 г. яго абнавілі, а ў 1865 г. пад час апантанай русіфікацыі краю Мураўёвым-Вешальвікам ён быў ператвораны ў праваслаўную царкву. Зараз храм захаваўся далёка не поўнасціо. Па фотаздымках 1950-х гадоў відаць, што гэта была аднавежавая базыліка з невялікім трапсептам. Магутная квадратная ў плане чатырох'ярусная вежа з шатровым пакрыццем узвышалася над уваходам у па-
чатку цэнтральнага нефа і была ўпрыгожана ў трэцім ярусе глыбокімі дэкаратыўнымі нішамі. Бакавыя нефы завяршаліся дэкаратыўнымі вежкамі— цэнтральны неф быў перакрыты цыліндрычным скляпеннем, бакавыя — крыжовымі. У цэлым мірскі Мікалаеўскі касцёл — помнік вельмі цікавы і зараз на ім таксама ідзе рэстаўрацыя. Суровая масіўная вежа помніка напамінала вежы Мірскага замка.
Царква Св. Тройцы ў Міры была закладзена ў XVI ст., але ў сучасным выглядзе яна з'яўляецца помнікам XIX ст. У 1865 г. яна згарэла і была адноўлена ў казённым псеўдарускім стылі. У 1875 г. да яе прыбудавалі трапезную і двух‘ярусную званіцу з васьмігранным шатром. У такім выглядзе значнай мастацкай каштоўнасці гэтая царква не мае, хоць і ’’ахоўваецца дзяржавай“, як сведчыць надпіс на яе сцяне. Справа за рэстаўратарамі!
Археалагічныя даследаванні культурных наслаенняў у гарадскім пасёлку Мір, якімі кіраваў A. К. Краўцэвіч (1982— 1989), далі вялікі археалагічны матэрыял. Тут у розных месцах былі закладзеныя 32 шурфы, 3 раскопы і 4 траншэі агулыіай плошчай 316 кв. м. Высветлілася, што рэшткі жыццядзейнасці чалавека залягаюць тут на глыбіню да 3,5 м і ў заходняй частцы пасёлка датуюцца пачынаючы з XIV ст. Аднак самая вялікая колькасць знаходак адносіцца да XVI— XVII стст. Паблізу былой гарадской плошчы выяўленыя рэшткі скляпення буйной мураванай пабудовы, магчыма, гарадской ратушы XVII ст. Сярод зяаходак адзначым два манетныя скарбы канца XVII — пачатку XVIII ст., цудоўную паліваную кафлю, якая выраблялася ў Міры (расчышчаны фрагмент кафлянай печы XVII ст.), побытавы паліваны і непаліваны керамічны посуд, шкляны посуд, разнастайныя металічныя вырабы і г. д. Пры раскопках замка знойдзены фрагментьі рэйнскай керамікі XVI ст. са светла-сіняй палівай, а таксама паліхромнай XVII ст., якія сведчаць аб гандлёвых сувязях жыхароў замка. У пасёлку, зразумела, болып было рэчаў мясцовай вытворчасці, якія, аднак, сведчаць аб высокай матэрыяльнай культуры гарадскіх жыхароў беларускага горада позняга сярэдпявечча. У цэлым археалагічныя даследавапні беларускіх археолагаў у Міры значна пашырылі нашыя ўяўленні аб гісторыі Мірскага замка і жыцці наваколыіых гараджан-беларусаў XIV—XIX стст.
КНІГІ ОНЛАЙН
