Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Нясвіж. Згімкавая вежа
Нясвіж. Слуцкая брама (XVII ст.)
Р а т у ш а ў Нясвіжы захавалася далёка не ў пачатковым выглядзе. Збудаваная яна была адразу пасля 1596 г., калі горад атрымаў Магдэбургскае права, і прызначалася для работнікаў магістрата. Ратуша перабудоўвалася ў 1752 і ў 1836 гг. Пасля апошняй перабудовы яна страціла высокую і святочную, тыповую для будынка ратупіы вежу. Зараз гэта сухі прамавугольны ў плане аб‘ём з масіўнай нізкай вежай над уваходам. Прайшоўшы яе, наведвальнік трапляе да высокай лесвіцы, якая вяла ў залу пасяджэнняў гарадскога магістрата.
У XVII ст. да ратушы прыбудавалі яшчэ гандлёвыя рады — характэрныя памяшкаіші для прыватных лавак, вырашаныя ў выглядзе суцэльнай аркі, перакрытай масіўным атыкам. які ўпрыгожаны двайной лініяй неглыбокіх нішаў. Цікава, што ў архітэктуры гандлёвых радоў яшчэ прасочваюцца рысы рэнесансу, аднак на ўязных варотах, якія вядуць ва ўнутраны дворык, ужо бачныя і рысы барока.
Е з у і ц к і к а с ц ё л. Акрамя замка самым цікавым помнікам Нясвіжа патрэбна прызнаць знакаміты езуіцкі касцёл. Мікалай Радзівіл Сіротка, звернуты ў каталіцтва дзеячам Контррэфармацыі Пятром Скаргай (1536—1612), запрасіў з Рыма архітэктара Яна Бернардоні і даў яму заданне 164
Нясвіж. Ратуша і гандлёвыя рады
збудаваць не толькі замак з палацам, але і езуіцкі касцёл з калегіумам. Да жніўня 1584 г. падмурак касцёла быў гатовы. У гэты ж час пачалася скупка земляў па суседству з замкам для будаўніцтва калегіума на 200 чалавек. Даўжыня ўчастка, аддадзенага езуітам, па падліках А. Д. Квітніцкай, была роўная палове даўжыні ўсяго горада.
Незадоўга да гэтага Бернардоні ўдзельнічаў, як мяркуюць, у будаўніцтве знакамітага храма Іль Джэзу ў Рыме, і не дзіўна, што езуіцкі касцёл у Нясвіжы з‘яўляецца паменшаным паўторам гэтага праслаўленага твора італьянскіх архітэктараў Д. Віньёлы і Д. Порта. Нясвіжскі езуіцкі касцёл стаў першым барочным храмам у Рэчы Паспалітай. Калі раней касцёлы тут былі аднанефавымі, зальнымі, толькі зрэдку базілікальнымі і перакрываліся крыжовымі ці зоркападобнымі первюрнымі скляпеннямі, то цянер у Нясвіжы ўзнікла базіліка з купалам, што дазваляла незвычайна абагаціць інтэр'ер. Побач з нізкай забудовай таго часу нясвіжскі касцёл быў бачны адусюль, і, улічыўшы гэта, Бернардопі спецыяльна выдзеліў на бакавых фасадах гранёныя капэлы, а таксама архітэктурна апрацаваў бакавыя і заднія фасады. Можна меркаваць, што нясвіжскі храм быў першым, фасады якога былі пакрытыя тынкоўкай і пабеленьія. У помніках, якія папярэднічалі гэтай пабудове, на фасадах тыпкаваліся і бяліліся толькі нішы. У нясвіжскім 165
Нясвіж. Езуіцкі касцёл (1584)
Нясвіж. Езуіцкі касцёл. Роспіс інтэр'ера (мастак К. Хескі, 1754 г.)
храме таксама ўпершыню пастаўлены каменныя скульптуры святых у нішах фасадаў. У цэлым пабудова Бернардоні — простая і прыгожая базіліка. Яе сярэдні неф павышаны, заканчваецца паўцыркулыіай апсідай і перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з люнетамі. Бакавыя нефы намнога ніжэйшыя і перакрытыя крыжовымі скляпенпямі. Галоўны фасад выключна характэрны для гэтай эпохі. Як і ў іішіых помніках ранпяга барока, ён дзеліцца па вертыкалі пілястрамі, а па гарызанталі — развітым антаблементам. Асаблівую параднасць будынку надаюць чатыры нішы са скульптурамі, чатыры глухія квадратныя нііпы і інш. Імпазантны інтэр'ер касцёла запоўнены жывапісам (фрэскі напісаны ў 1754 г. мастаком К. Хескі, больш раннія не захаваліся). Ад першапачатковага храма да нас дайшлі алтары, размепічаныя ў калцы трансепта. Анёлы, якія падтрымліваюць падаючыя калоны, сімвалізуюць часовае ”адступніцтва“ Радзівілаў ад 167
каталіцызму. Вельмі цікавае надмагілле Радзівіла Сіроткі і двух яго сыноў. Барэльеф паказвае яго скінуўшым даспехі, апранутым у адзенне паломніка, які на каленях звяртаецца да Бога... Труны з целамі Радзівілаў і зараз пакояцца ў спецыялыіых склепах (крыптах) пад падлогай.
”У цэлым будынак з'явіўся плённым пачаткам у архітэктуры Беларусі, — піша А. Д. Квітніцкая, ацэньваючы помнік,— да з‘яўлення гэтага храма высотныя кампаненты мураваных пабудоў — вежы — не былі звязаныя з павышэннем унутранай прасторы збудавання. Іншая структура дазволіла значна павысіць інтэр'ер культавага будынка і надаць асаблівую значпасць помніку сярод навакольнай забудовы. У той жа час архітэктура касцёла вызваленая ад залішніх нагрувашчванняў барока. Яго кампазіцыя строга лагічная і не мае вычурнасці і пампезнасці гэтага стылю“.
К л я іп т а р бенедыкцінак. Паблізу цэнтра горада знаходзіцца кляштар бенедыкцінак, збудаваны ў 1590— 1595 гг. тым жа Радзівілам Сіроткай у тым жа стылі ранняга барока. Ордэн бенедыкцінак — самы стары сярод заходнееўрапейскіх. Ён заснаваны каля 530 г. манахам Бенедыктам Нурсійскім у Італіі (Монтэкасіна) і вызначаўся строгасцю мапастырскага статута. Манахі гэтага ордэна абавязаныя былі заўжды знаходзіцца ў сваім кляштары, давалі абеты строгага ўстрымання і паслушэнства. Пры абавязковай малітве сем разоў у суткі яны яшчэ павінны былі займацца фізічнай і разумовай працай. У задачу ордэна ўваходзіла падтрымка імкненняў рымскага паны да панавання над каталіцкай царквой ва ўсёй Заходняй Еўропе.
Нясвіжскі кляштар бенедыкцінак меў малавыразны двухпавярховы будьшак, паміж крыламі якога быў пастаўлены аднанефавы з пяціграннай алтарнай апсідай невялікі касцёл. Яго вежу, падобную да захаванай брамнай, разабралі япічэ ў сярэдзіне XIX ст. Сцены касцёла маюць пілястры і завяршаюцца развітым карнізам. Цікавая квадратная ў плане брамная вежа, збудаваная ў XVIII ст. у стылі позняга барока. Складанапрафіляваныя гарызанталыіыя цягі дзеляць яе на тры ярусы, прычым так, што кожны вьшіэйшы ярус ніжэйшы за папярэдні, чым дасягаецца ўражанне лёгкасці пабудовы.
”Д о м н а р ы н к у“— узор мясцовай грамадзянскай архітэктуры эпохі барока. Гэта прамавугольны ў плане двухлавярховы будынак з жылымі памяпіканнямі пад высокім дахам, узведзены ў 1721 г., уяўляе сабой змешаную
канструкцыю. Ніжняя яго частка выкладзеная з цэглы, верхняя, меншая па плошчы,— з дрэва. Самай цікавай часткай будынка з‘яўляецца яго парадны тарцовы бок, звернуты да плошчы. Верх гэтага фасада вырашаны ў выглядзе масіўнага трохвуголыіага шчыта з тыпова барочным хвалістым сілуэтам. Сіметрычнасць фасада падкрэсліваецца па яго цэнтральнай восі — уваходам у ніжняй частцы, вышэй — балкончыкам і яшчэ вышэй — акном з двума фальшывымі вокнамі-нішамі па яго баках. За гэтым цагляным фасадам не відаць, што верхняя частка будынка зробленая з дрэва. Перад намі тыповы дом даволі багатага мясцовага рамесніка. Праўда, такой багатай вонкавай апрацоўкі ў другіх дамах мы ўжо не сустракаем. Такіх будынкаў, відавочна, на плошчы было некалькі.
I п ш ы я пабудовы Н я с в і ж а. Звернем увагу на невялікую капліцу, збудаваную ў 1747 г. архітэктарам Педэці, на цікавую радавую старую забудову, якая ”... аднаўляе характар гістарычнай эпохі XVIII—XIX стст.“ (У. А. Чантурыя). Сярод гэтай забудовы асаблівае месца належыць нясвіжскай плябані (дом ксяндза), збудаванай паблізу езуіцкага касцёла ў XVI—XVII стст. Тут на ўнузраным фасадзе захаваліся сляды рэнесанснай аркады. На доме размешчана мемарыяльная дошка, прысвечаная Сымону Буднаму.
Нясвіж. Дом на рынку (1721)
Першапачатковая планіроўка будынка страчапая. Цікава, йіто традыцыі сярэднявечнага будаўніцтва індывідуальных дамоў трымаліся ў Нясвіжы вельмі доўга. Напрнклад, паглядзім на невялікі двухпавярховы дом гюбач з ’’домам на рынку“, збудаваны ў другой палове XIX ст. Авінавіцкімі. Ён захаваў формы, блізкія да болып старажытных дамоў у гэтых мясцінах. Сям‘я Авінавіцкіх у XIX ст. выдзялялася ў Нясвіжы адукацыяй і прагрэсіўнымі поглядамі, сын уладальніка дома быў вядомым адвакатам. У верхняй частцы дома над традыцыйным балкончыкам маецца ўпрыгожанне ў выглядзе штукавых гірляндаў з кветак і зеляніны, паміж гірляндамі размешчаная дата пабудовь: — 1878 г. і ініцыялы ўладальніка. На жаль, такіх ”традыцыйных“, збудаваных у XIX ст. прыватных дамоў засталося ў горадзе зусім нямнога!
Парк Алі. ба зараз знаходзіцца ў межах горада і да яго можна праехаць ііа гарадскім аўтобусе, але калісьці тут была загарадная рэзідэнцыя Радзівілаў. У 1604 г. усё той жа Радзівіл Сіротка збудаваў каля паўдпёвай ускраіны горада ”Каналяцыю“ (”Суцяшэнне“) — Эрмітаж з палацам і побач — фабрьгку дываноў. Праз сто гадоў Пане Каханку ўзвёў тут ’’дамы і палаты“ пад назвай ”Альба“ (ранішняя зара).
Нясвіж. Забудова цэнтра горада (XIX ст.). Дом Авінавіцкіх 170
У суседнім лесе ён уладкаваў звярынец, куды нагналі звяроў з Белавежскай пушчы. Фантазія Радзівілаў у Альбе не ведала межаў! Людзі распавядалі аб паездках у гэтым парку на санях, запрэжаных мядзведзямі, лстам па пасыпанай соллю дарозе... Зараз Альба ўяўляе сабой лесапарк плошчай у 200 га. Уражваюць рэшткі вялікай рыбнай гаспадаркі, складаная сістэма заросшых каналаў (усяго каля 30 вадаёмаў!), велізарныя старыя дрэвы.
Самая старая частка парку, мяркуючы па слядах дарожак, рэгулярнага, знаходзіцца цяпер пад лясным масівам. Паўднёваўсходняя частка занятая новым пейзажным паркам, створаным пры апошніх Радзівілах у 1930-х гадах. Парк Альба вельмі запушчапы, але, можа быць, у гэтым і ёсць яго рамантычная прывабнасць. Па ім патрэбпа доўга і ўважліва пахадзіць, толькі пасля гэтага гледачу адкрываюцца яго старажытныя абрысы...
С п о ў — невялікае мястэчка на рацэ Сноўцы паблізу сталіцы Радзівілаў, куды ад яе ходзіць міжгародні аўтобус. Размешчанае так блізка да Нясвіжа, мястэчка Сноў таксама некалі належала Радзівілам, але потым перайшло да парадніўшыхся з імі Рдултоўскіх. Тут ёсць стары, збудаваны яшчэ Радзівіламі касцёл (другая палова XVII ст.), у якім пасля паўстання 1863 г. была зроблена праваслаўная царква, ёсць і
Сноў. Палац (1827)
праваслаўлая царква, збудавалая ў 1836 г. Але галоўлае — цудоўны палац Рдултоўскіх. твор архітэктара Б. Тычэцкага (1827 г.).
Палац — вялізпы працяглы будьпіак, некалі ў сто пакояў, выцягнуты ў даўжьшю на 140 м! Ён складаецца з некалькіх удала пастаўленых роўнавялікіх аб'ёмаў і вялікая працягласць яго становіцца непрыкметнай. Будынак сіметрычны, цэнтральны порцік фланкіруецца рызалітамі меншай вьплылі, а да іх па баках прыстаўленыя аднапавярховыя крылы з іанічнымі каланадамі, якія ў сваю чаргу флалкіруюцца трохі павышанымі павільёламі. Схема палаца лагадвае лекаторыя алалагічлыя пабудовы на Украіне, лапрыклад Алтопальскі палац, і ілш. Адлак у сноўскім будылку лімат своеасаблівага: ’прапарцьпіласць і грацыёзласць порцікаў з лрыгожым малюнкам капітэляў, ажурлыя рызаліты цэптральнай часткі будьліка з ніырокімі трохчасткавымі вокламі ла два паверхі, дэкаратыўлыя ўстаўкі каля арачлага завяршэлля воклаў надаюць фасадам лалаца зграбласць і веліч“,— піліа спецыяліст па архітэктуры Беларусі прафесар У. А. Чалтурыя, падкрэсліваючы ’працягласць і раскрытасць кампазіцыі, выразласць плаліровачлал і аб‘ёмлай пабудовы, строгасць архітэктурлых формаў“.
КНІГІ ОНЛАЙН
