Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Сноў. Крыло палаца 172
Палац зараз адрэстаўраваны і стварае вельмі моцпае ўражанне. У ім размешчаны пшіталь.
Інтэр'ер будынка таксама цікавы. Вялікая парадная зала (плошчай болып за 100 кв. м) з шасцю высокімі вокнамі, якія выходзяць на абодва фасады, трохі ссунутая ад цэнтральнай восі будьшка. У адной са сценаў залы — глыбокая ніша”алькоў“ з дадатковымі нішамі для скульптур. Звернем увагу і на высокамастацкую кафляпую печ насупраць алькова. Усё гэта надае памяшканню асаблівую параднасць. Даводзіцца шкадаваць, што з-за шматлікіх пажараў астатнія ўпрыгажэнпі залы не захаваліся. Няма іх і ў іншых жылых памяшканнях палаца.
I in к а л ь д з ь і П а л а п е ч к а. Абодва гэтыя старыя маёнткі з цікавымі архітэктурнымі помнікамі размешчаныя не так далёка ад Снова, на захад ад чыгункі і шашы Мінск — Баранавічы. У першы можна патрапіць на аўтобусе ад Барапавіч або Стоўбцаў. Аднак з Ішкальдзі да Паланечкі можна дайсці і пехам — паміж імі ўсяго некалькі кіламетраў.
Старажьітны маёнтак Ішкальдзь знакаміты сваім выдатным касцёлам — адным з самых ранніх узораў беларускай готыкі. Паводле архіўных звестак вядома, што ён быў збудаваны ў 1472 г. He так даўно гэта яінчэ раз пацвердзілася: у апублікаваных жыццёпісах віленскіх біскупаў ёсць сведчанне, што пры біскупе Яне Ласовічу (1462—1481) знаёмы нам (гл. Уселюб) Мікалай Няміровіч збудаваў у сваім маёнтку Ішкальдзь мураваны касцёл, які быў асвечаны ў 1471 г. Іакім чынам, помнік збудаваны ў самую познюю пару развіцця гатычнага стылю, калі, як мы ўжо казалі, невысокія зальныя храмы з тонкімі апорамі прыйшлі на змену высотным кампазіцыям з магутнымі сценамі і слупамі і выдзелспымі вертыкальнымі элементамі, калі маляўнічасць і дэкаратыўнасць узялі верх над суровай сіметрыяй.
Як паказала A. С. Янкавічэне, Ішкальдскі касцёл нясе на сабе адбітак як іюзпебеларускай готыкі, так і некаторыя асаблівасці руска-раманскага ўплыву і нават недалёкага ўжо рэнесансу. Праўда, познегатычныя рысы, паказвае даследчыца, якія характэрныя для модных тады бязвежавых храмаў, на помніку з'яўляюцца галоўнымі. Галоўны фасад завяршаецца вострым шчытом з нішамі, у цэнтры фасада — партал і акно, па баках адпаведна ўнутраным слупам-апорам сярэдняга нефа — контрфорсы. На бакавых фасадах (...) рытмічна
Ішкальдзь. Касцёл (1472)
чаргуюцца вокігы і контрфорсы. I Іа паўночным фасадзе вокнаў няма. Такая асаблівасць часта сустракаецца на гатьічных храмах Прусіі. Святла для інтэр'ера было дастаткова. Як і прынята было ў позпегатычных пабудовах, сцены будьпіка не тынкаваліся, чырвонай цэгле супрацьпастаўляліся атынкаваныя белыя нішы. Для гэтага ж стылю характэрны і партал са стрэльчатай аркай у прамавугольнай аблямоўцы". Ад царкоўнага стылю XII ст., мяркуе А. С. Янкавічэне, у інтэр’ерах касцёла — магутныя слупы, якія дзеляць яго на тры нефы, і некаторыя іншыя асаблівасці. Мы сказалі яшчэ аб рысах рэнесансу ў Ішкальдскім касцёле. Даследчьіца бачыць іх перш за ўсё ў заменс гатычных арак паўкруглымі. Адлак яна знаходзіць у храме і рысы самастойнасці: шчыпец з пііпамі галоўнага фасада аддзелены ад ніжняй часткі сцяны ледзь прыкметна, аднак у гэтым выпадку контрфорсы ў познегатычлых храмах даходзяць да верху і заканчваюцца асаблівымі ’’сілуэтнымі акцэптамі“. Тут жа япы канчаюцца на плоскасці шчыта, а ніпіы дзякуючы гэтаму ўдалося размясціць
у шахматным парадку. Арыгіналыіыя тут і формы контрфорсаў і прыступкавая форма абрысаў шчыта. Нічога падобнага ў іншых познегатычпых помніках мы не знаходзім. Касцёл у Ішкальдзі, які ўспрыняў комплекс разнастайных рысаў (заходнееўрапейскіх, усходнеславянскіх), вельмі арыгінальны і ў гэтым яго вялікая каштоўнасць!
Ішкальдзь адзін час была родавым маёпткам Іллінічаў, а ад іх перайшла да Радзівілаў.
У сямі кіламетрах ад Ішкальдзі ёсць цікавы старажытны маёнтак Радзівілаў — Паланечка. Размешчаны ён на рацэ Змейцы — левым прытоку Ушы. Некалі ўладанне належала Дусяцкім-Рудоміным, а пазней, як і ўсе наваколыіыя землі, перайшло да Радзівілаў. Росквіт маёнтка адносіцца да канца XVIII — пачатку XIX ст., калі ім кіраваў Мацей Радзівіл. Ён збудаваў палац, які славіўся раскошай, вялікай бібліятэкай, фамільным архівам. Там была сабрана вялікая колькасць твораў мастацтва. У маёнтку адбываліся святы з грандыёзнымі феерверкамі, з усіх бакоў да Паланечкі сцякаліся госці. Мацей памёр, і пры апекунах яго сына-нашчадка Хадкевічах бляск маёнтка быў страчаны, палац не рамантаваўся, прыйшоў у заняпад, пасля яго неаднойчы псрараблялі.
Паводле акварэлі мастака II. Орды, першапачаткова палац меў так званую сіметрычна-восевую трохчасткавую
Паланечка Папскі дом (так званы палац)
кампазіцыю, дзе да двухпавярховага прамавугольнага аб‘ёму з бакоў прымыкалі аднапавярховыя аб'ёмы з флігелямі па канцах галерэі. Сярэдняя частка галоўнага аб'ёму была забяспечаная плоскімі пілястрамі вьгсокага ордэра, якія на ўзроўні другога паверха былі дэкарыраваныя гербамі і завяршаліся трохвугольным (не захаваўся) франтонам. Аконныя праёмы апрацаваііыя сандрыкамі. У тым жа стылі вытрыманыя і астатнія часткі будынка. Пачатковыя інтэр‘еры не захаваліся. Па некаторых звестках, у цэнтры палаца за вестыбюлем з лесвіцай была размешчаная парадная зала, у бакавых флігелях знаходзіліся службовыя памяшканні. Зараз увесь будынак прыстасаваны пад сярэднюю школу.
Да палаца прымыкаў ”пейзажна-рэгулярны“ парк з сістэмай сажалак, аранжарэямі, капліцай-пахавальняй уладальнікаў і г. д. Па сведчанню мясцовых жыхароў, яшчэ нядаўна ён займаў 76 га і меў (з аранжарэямі) да 700 відаў раслін. Парку цяпер няма: яго знішчылі немцы ў апошпюю вайну, баючыся нападаў партызанаў.
* * *
Алеі Нясвіжа ўжо ззаду. Мінавалі і мястэчка Гарадзею з яе невялікай чыгуначнай станцыяй. Аўтобус павольна пераваліўся цераз пераезд, і цяпер у акне віднеюцца далягляды. Нарэшце, спераду, над астраўкамі зеляніны ўздымаюцца нейкія слупкі. Вось яны бліжэй, яспей і паступова набываюць форму сярэднявечных всжаў з байніцамі, дэкаратыўнымі нішамі. Дрэвы расступаюцца — над штучным вадаёмам вырастае старажытны замак. Мы ў Міры.
М І р с к І з а м а к. Дык вось ён, знакаміты Мірскі замак! Яго пекнасці не могуць перадаць ні фотаздымкі, ні малюнкі. Фатаграфуюць часцей з возера, здалёк, ахвяруючы веліччу дзеля прыгожага адлюстравапня ў вадзе... Трэба пахадзіць па яго знеіішіх валах, угледзецца ў цёмныя амбразуры, адчуць ”дух“ кожнай вежы, пранікнуцца іх суровай веліччу... Што выказвае гэты помнік, што даносіць да нас з глыбінь адышоўшых стагоддзяў?.. Трохвежавы галоўны фасад глядзіць над брустверам у бок захаду сонца. Дэкаратыўнае ўпрыгажэнне вежаў (нішы, вокны, зноў нішы), машыкулі сценаў — усё гэта ўражвае спалучэннем функцыянальна неабходнага і дэкаратыўнага, а разам з тым стварае значнае відовішча, дэманструючы ворагам моц уладальніка, які мог
Мір. Замак (XVI ст.)
дазволіць сабе не толькі ўзвесці першакласную фартэцыю, але і разнастайна яе ўпрыгожыць. Калі стаіш каля брамы замка, міжволі здаецца, што вось-вось сюды падляціць конны рыцар у развітым плашчы паверх даспехаў, акружаны коннай світай, і пачне трубіць у рог, патрабуючы апусціць мост і адчыніць браму!..
Летапісы маўчаць аб старажытным Міры. Першыя звесткі аб ім палежаць да 1395 г., калі хохмайстар Тэўтонскага ордэна Конрад фон Юнгінген быццам спаліў Мір і разрабаваў ваколіцы. Ёсць звесткі, што брат Вітаўта Жыгімонт у 1434 г. перадаў Мір нейкаму Сенку Гедыгольдавічу за дапамогу ў барацьбе са Свідрыгайлам. Вядома таксама, што ў 1490 г. Мірам валодае Юры Іллініч, якому і прыпісваецца заснаванне замка. Мяркуецца, што адной з прычыпаў будаўніцтва было жаданне Іллініча атрымаць тытул графа, а для гэтага патрэбна было быць уладальнікам замка!.. Як бы там ні было, на певялікім пагорку на месцы загінуўшага ад пажару паселішча (двара?) другой паловы XV ст. Юры пачаў будаўніцтва замка. 3 суседніх вёсак Прапошаў і Бірбашаў, дзе знаходзіліся цагельні, сюды звозілі цэглу, са Свержаня цягнуліся абозы з вапнай. Імя кіраўніка будаўніцтвам невядомае. Нам ясна толькі, што майстры-інжынеры былі цудоўна арыентаваныя ў навейшых дасягненнях тагачаснага абарончага доплідства. Перш за ўсё былі ўзведзеныя сцены з 177
вежамі і адпапавярховыя памяшканні ўсярэдзіне будучага замка, а таксама валы вакол яго.
Замак атрымаў план трохі скошанага прамавугольніка, амаль квадрата з чатырма выступаючымі прамавуголыіымі ў плане вежамі і адной квадратпай — брамнай. Для эканоміі цэглы з яе выкладаліся толькі знешнія і ўнутраныя паверхні сценаў, а сярэдзіна забутоўвалася дробным каменнем. Вежы моцна ўзвышаліся над сценамі і былі разнастайна дэкарыравапыя нішамі, арнаментальнымі паясамі і г. д. Давайце ўважліва ўгледзімся ў вежы: усе яны па форме вытрыманыя ў адным стылі — роўпыя па вышыні, у асноўным маюць квадратны ў плане паралелепіпед, які звужваецца да верху, а на яго пастаўлены яшчэ васьмярык. Але пры агульнасці схемы прапорцыі брамнай вежы трохі адрозніваюцца ад астатніх. Калі ў кутніх вежаў чацвярык складае дзве трэці іх вышыні, а васьмярык толькі адну (што надае ім значную манументальнасць), то ў праезджай вежы чацвярык і васьмярык займаюць па палове яе вышыні і вежа стаповіцца больш зграбнай. Афармленне вежаў дэкаратыўнымі нішамі і паяскамі таксама не адполькавае. Болып за ўсё быў дэкарыраваны заходні бок замка, дзе знаходзіўся ўезд. Асабліва эфектна выглядае брамная вежа. Святочнасць ёй падаюць паясы дробных і вузкіх нішаў над варотамі і больш за ўсё зверху каля завяршэнпя васьмерыка, дзе вузкія і доўгія нішы з дакладнымі прапорцыямі апаясваюць вежу цалкам. Інакш вырашаны дэкор паўднёва-заходняй вежы, паверхня якой дзеліцца значна больш буйнейшымі нішамі.
Гарматьі ў вежах стаялі на трэцім ярусе, з астатніх ярусаў ворага палівалі агнём са стрэльбаў і мушкетаў. Калі з боку двара ў паўднёвай сцяне і зараз добра відныя гарматныя байніцы, то на заходняй сцяне і па верху паўднёвых вежаў можна бачыць машыкулі, праз якія ў момант прыступу на галовы нападаючых лілі вар. Звернем увагу і на самыя верхнія байніцы на вежах, заходпяй і паўночнай сценах: адтуль стралялі ў ворага, які лез па сцены. Усярэдзіне замка каля ўсходняй і паўднёвай сценаў Юры Іллініч меркаваў збудаваць палац, а каля паўночнай сцяны (далей ад палаца на выпадак выбуху) — арсенал. Аднак дабудаваць замак уладальнік не паспеў: гэтыя пабудовы засталіся ў праекце, паўночназаходняя вежа да моманту яго смерці была гатовая толькі напалову. У хуткім часе род Іллінічаў знік. Апошні яго прадстаўнік упук Юрыя (таксама ІОры) атрымаў ад імператара
КНІГІ ОНЛАЙН
