Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
У 1939 г. землі Заходняй Беларусі былі ўз'яднаныя з БССР, але ўжо ў чэрвепі 1941 г. яны зноў былі акупаваныя, на гэты раз немцамі. Па ўсёй Беларусі разгарнуўся партызанскі рух, увосень 1941 г. на Гродзеншчыне створаны першыя партьізанскія атрады. Пасля вызвалення краю ў ліпені 1944 г. пачалося мірнае жыццё.
3 1991 г. Беларусь будуе сваю новую незалежную дзяржаву.
1 частка
“Городен погоре весь й церквы каменная от блйстанйя молніш u uiu-
бенйя грома... “
Іпацьеўскі летапіс, 1183 г.
Помнікі Гродна і яго наваколля
Гродна — адзін з самых старажытных і найлепш ацалелых гарадоў Беларусі. Заснаваны ён у канцы X ст. Ужо пад 1116 г. летапісы называюць гродзенскага князя Усеваладка, а пад 1127 (1128) г. гавораць і аб самім горадзе. Яго назва выводзіцца ад дзеяслова “гарадзіць”, “агароджваць” у сэнсе ўмацоўваць. Гэта аб ім гаворыць “Слова пра паход Ігаравы”:
’’Унылы голосн,
Поннче веселне,
Трубы трубят городенскне...“
3 XIII ст. у Гродне пачынаюць кіраваць князі літоўскага паходжання. Умацаваў-
шыся ў Гродне ў 1376 г., князь Вітаўт змагаецца з Ягайлам. Бачыў горад і крыжакоў: з 1284 г. і да пачатку XV ст. 11 разоў яіы асаджвалі яго і толькі з 1410 г. пасля Грунвальдскай бітвы Гродна атрымлівае магчымасць мірнага развіцця. Горад заняў другое месца ў дзяржаве пасля Вільні. Пасля Люблінскай упіі
Гродна. Старая частка горада
(1569) Гродна ўвайшло ў склад новай дзяржавы — Рэчы Паспалітай. Пры каралі Стэфане Баторыі (1576—1586) гэты горад быў улюбёнай каралеўскай рэзідэнцыяй (1585—1586), тут у адбудаваным замку распрацоўваюцца планы барацьбы з Іванам IV. У 1655 г. Гродна занялі рускія войскі на чале з ваяводам Я. К. Чаркаскім, а яшчэ праз пяцьдзесят гадоў, у 1705 г., рускі цар Пётр I як саюзнік караля Аўгуста II сабраў тут свае галоўныя сілы супраць шведаў. У студзені 1706 г. шведскі кароль Карл XII фарсіраваў Нёман, блакіраваў Гродна, але ў сакавіку рускія вырушылі да Кіева. Каралі саксонскай дынастыі Аўгуст II (1670—1733) і яго сьпі Аўгуст III (1696—1763) бывалі тут і збудавалі побач са Старым замкам Новы. Часта прыязджаў сюды і апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (1764—1795). Паводле сведчанпя сучаснікаў, ён меў “болып схільнасцяў, чым ведаў і добрага густу”, але быў уграпёным апекуном літаратуры і мастацтва, а таксама збіральнікам самых разнастайных калекцый мастацкіх вырабаў. За яго часам было 12
збудавана шмат выдатных помнікаў архітэктуры. Тут у Гродле ў 1795 г. Станіслаў Аўгуст выракся сваёй каролы. Кацярына II ажыццявіла трэці падзел Рэчы Паспалітай: Гродна адышло да Расіі.
У эпоху лапалеолаўскіх войнаў у горадзе назіралася незвычайнае ажыўленне — збіраліся расійскія войскі, набіраліся валанцёры, рыхтаваліся паходы. У пакойчыку гродзенскай карчмы можпа было бачыць тонкага ”юнака“, які прыбыў сюды, каб паступіць у полк. Гэта была злакамітая дзяўчынакавалерыст Надзея Дурава (1783—1866). Яшчэ нядаўна яна была сціплай дачкой рускага памешчыка, дзяўчынай-амазонкай на сваім нязмснным кані Алкідзе. 3 сумам глядзіць яна на гродзенскую Беларусь, якую тады яшчэ называлі Літвой: “Які галодлы край Літва! Жыхары такія бедныя, худыя і запалоханыя, што без жалю нельга па іх глядзець. Гліністая зямля дрэнна адплочвае за цяжкія намагаіпіі ўтнойваць і апрацоўваць яе, хлсб іх такі чорны... і змешаны з нечым калючым...” Вядомая гродзенская пісьменніца Эліза Арэшка (па-польску Ажэшка — 1842—1910) бачыла тое ж і праз 50 гадоў, у часы сваёй маладосці. У Людвінаве, па “Палескай раўіііпе”, “...усялякі раз, калі я, выйдучы за вароты дома, бачыла на полі сялян, якія ідуць у тумане за сошкай, і чула іх працяглае пакрьгкванне на валоў, мне станавілася так сумна і так шкада гэтых людзей, што я нс магла ўтрымацца ад слёз,— успамінае яла.— Я адчувала такое дзіўнае жаданне пайсці... на гэтыя палі, падысці да гэтых цёмных, саглутых, цяжка ідучых за сошкай постацяў і зрабіць... Я сама не ведала, што? Сказаць нешта, паціснуць руку?”
Цяпер пара пераходзіць да разгляду тых старажытнасцяў, якія нам захавала гісторыя Гродпа.
Гістарычная плапіроўка Гродпа. Як вырастаў старажытны сярэднявечны горад? Цэнірам прыцягненля ўсіх яго частак быў звычайла так звалы дзядзілец — лайстаражытчая і найболып умацавалая яго частка. У Гродне — гэта Замкавая гара, абароленая з двух бакоў рэкамі (Нёмалам і яго прытокам Гарадлічалкай), а з трэцяга боку — прыродлым ярам, ператвораным у роў. На гары размяшчаўся княскі замак, да якога зчізу ла “Падоле” прырастаў неўмацаваны пасад з рамеснікамі і гандлярамі. Тут жа быў гарадскі рынак. Пад час небяспекі ўсё ласельніцтва пасада, захапіўпіы з сабой самае леабходнае і жывёлу, ратавалася ў замку, дапамагаючы яго абараляць. Горад Гродла разрастаўся
канцэнтрычнымі дугамі на ўсход ад дзядзінца. Мяжу сярэднявечнага горада звычайна фіксаваў “горад памёрлых” — гарадскі некропаль, які па меры разрастання горада пераносіўся далей, а месца ранейшага могільніка засялялася. Такой была стыхійная планіроўка старажытных гарадоў; пазней за яе межамі ўзнікала рэгулярная планіроўка вуліц, што сведчыла ўжо аб забудове горада паводле спецыяльнага плана. Як жа было ў Гродне?
Гісторыю разрастання Гродна добра відаць на сучасных планах горада, а найлепш на планах XVIII ст. На плане 1780 г., які склала А. Д. Квітніцкая пасля напружанай працы ў архівах, бачна ўсё, аб чым мы толькі што гаварылі: і дзядзінец на высокай Замкавай гары, і радыяльна-кальцавая планіроўка гандлёва-рамеснай часткі, якая прырасла да яго, і, нарэшце, пазнейшая рэгулярная частка. У 650 м ад старажьітнага дзядзінца яшчэ нядаўна існавала Курганная вуліца (!). Гэта азначае, што менавіта тут, на мяжы радыяльна-кальцавой забудовы і “рэгулярнай", ’’геаметрычнай”, было некалі курганнае ўрочышча, якое з'яўлялася ўскраінай горада. Яно нават узгадваеода ў Пісцовай кнізе Гродзенскай эканоміі 1560— 1561 гг. Курганны абрад пахавання існаваў на Русі да XII— XIII стст., а гэта азначае, што нават у XVI ст. у Гродне яшчэ зберагалі магілы продкаў і не забудоўвалі могільнік! Вызначэнне месцазнаходжання курганоў заўсёды всльмі важна: яно паказвае, дзе канчаўся сярэднявечны горад у XII—XIII стст. Можна меркаваць, што ў Гродне (як і ўсюды) курганны могільнік ахопліваў тагачасную тэрыторыю горада іпчыльнай дугой і размяшчаўся ў раёне сучасных бернардзінскага і езуіцкага кляштараў.
Асноўнай гарадской магістраллю тут у тыя далёкія часы была Замкавая вуліца, якая падводзіла да замка-дзядзінца. Горад ад пачатку быў усходнеславянскім і не дзіўна, што ў гэтай яго стыхійна вырасшай частцы з тых часоў размешчаны “пояс” праваслаўных цэркваў — сабор Прасвятой Багародзіцы, так званая Малая царква, праваслаўны манастыр. Уся пасадская частка горада, бліжэйшая да замка, вырасла ў эпоху Кіеўскай Русі. Гэта была самая ажыўленая частка горада — тут працавалі і гандлявалі, грузілі і разгружалі нёманскія судны. У XII—XIII стст. тут, у гушчы драўляных дамоў з каменнымі храмамі, быў рынак — улюбёнае месца сярэднявечньгх гараджан. Рынак, з яго шумам і крыкамі на розных мовах, рынак, з нязменнымі лірнікамі,
спевамі жабракоў... У гэтым сярэдпявечным “клубе” можна было заўсёды даведацца аб усіх навінах бліжніх і далёкіх земляў, пабачыць розных людзей...
у XVI—XVII стст. пад час узмоцненага акаталічвання тэрыторыю старажытных курганоў ахвяравалі для будаўніцтва бернардзінскага і езуіцкага кляштараў. Аднак адна з вуліц атрымала назву Курганнай. У той жа зоне ўзнік кляштар брыгітак, але ён размясціўся трохі далей.
XVIII ст. унесла новыя дапаўненні ў планіроўку Гродна. На поўнач ад цэнтра ў раёне в. Гарадніцы А. Тызенгаўз пачаў будаваць свае мануфактуры, аб якіх мы янгчэ будзем гаварыць.
Збольшага азнаёміўшыся з развіццём планіроўкі Гродна (дэталёва яна распрацавана ў спецыяльным даследаванні A. К. Краўцэвіча (1991)), пяройдзем да гістарычных помнікаў асобных частак горада.
Г а р a “С т а р ы з а м а к” (“Замкавая гара”) размеш-
Гродна. Замкавая гара і палац Ст. Баторыя
чана на высокім беразе Нёмана пры ўпадзенні ў яго р. Гараднічанкі. Гэта высокі (32 м) непрыступны ў старажытнасці пагорак, дзе сама прырода стварыла ўмовы для будаўніцтва замка-дзядзінца. Замак Гродна быў ключом да беларускалітоўскага Панямоння, таму на яго, як мы ўжо ўпаміналі, шмат разоў нападалі крыжакі. Упершыню яны захапілі яго ў 1284 г., праз здраду ў горадзе. У далейшым ён быў адноўлены і ўжо ў 1296 г. адбіў тэўтонаў. Яшчэ шмат разоў гродзенская залога адбівала аблогу нямецкіх рыцараў-крыжакоў. Як паказаў М. А. Ткачоў, гэта адбылося ў тых жа 1296. 1305, 1311, затым —у 1328, 1364, 1373, 1375, 1390 гг. і г. д.
Вітаўт, як мы памятаем, валодаў Гроднам як сваёй бацькаўшчынай і адбудаваў тут новы магутны замак. У XVI ст. яго змяніла яшчэ больш магутнае збудаванне Стэфана Баторыя. Што ж засталося зараз ад гэтых замкаў?
У пачатку 1930-х гадоў гродзенскія ўлады змагаліся з пастаянным падмываннем берага Нёманам пад час паводак. Для гэтага ля падэшвы Замкавай гары бераг аблямавалі каменем, а схілы было вырашана падсыпаць зямлёй, узятай зверху з пляцоўкі гары, дзе тады быў двор музея. Працы ўзначаліў (1932—1936) стваральнік музся, яго періпы
Гродна. Замкавая гара 16
дырэктар, археолаг-энтузіяст 10. Ядкоўскі. 3 пачаткам земляных прац выявіліся магутныя “гатычііыя” муры ўмацаванняў, зробленых з радоў буйных камянёў уперамешку з радамі цэглы. Мяркуючы па памерах цэглы, равесніцай умацаванняў была ніжняя частка маленькай аднаапсіднай царквы, рэшткі якой удалося расчысціць усярэдзіне замка. Цэгла з усіх гэтых збудаванпяў належыць да канца XIV — пачатку XV ст., г. зн. да тых часоў, калі гродзенскім князем быў Вітаўт (1350— 1430).
Раскопкі 10. Ядкоўскага аказаліся такімі цікавымі, a знаходкі настолькі шматлікімі, што фінансаванне гродзенскіх даследаванняў працягвалася да канца 1930-х гадоў. Іх спыніла толькі вайна (1939).
Далейшыя адкрыцці былі сапраўды ашаламляльнымі. Ніжэй слаёў эпохі Вітаўта выявіліся унікальныя збудаванпі часоў Кіеўскай Русі. Аказалася, што ў часы ўпамянутага намі Усеваладкі і яго сыноў частка ўмацаванняў замка была выканана пе з дрэва, а з вузкай і доўгай цэглы-плінфы, змацаванай характэрнай для XII ст. ружовай “цэмянкай” (вапна, змешаная з тоўчапай цэглай). Усярэдзіне замка былі раскрытыя рэшткі княскага цаглянага “церама” і унікалыіага помніка — трохапсіднай трохнефавай царквы — усе збудаваныя ў адной тэхніцы.
КНІГІ ОНЛАЙН
