Гродна і помнікі Панямоння
Леанід Аляксееў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 191с.
Мінск 1996
Касцёл зусім не такі, як фарны,— значна болып вытанчанай архітэктуры, хоць і збудаваны ў тым жа XVII ст. Сам кляштар быў заснаваны ў 1595 г. Вярнуўшыся пасля войнаў з Масквой, кароль Жыгімонт I Ваза (1587—1632) даў дазвол сваім васалам збудаваць тут касцёл на іх добраахвотныя сродкі. Вядома, што ў першай палове XV11I ст. фасад яго быў моцна перароблены: дэкор наблізілі да аздобы знакамітага храма Іль Джэзу ў Рыме, а побач з уваходам збудавалі велічную і вытапчаную званіцу — адну з самых прыгожых на Беларусі (А. Д. Квітніцкая). Гэты грандыёзны трохнефавы храм-базылік яўна прьізначаны на галоўную ролю ў сілуэце горада. Ён і пры сучаснай забудове мае вялікае значэнне ў панараме горада, як бы дыхае веліччу, горда ўзнёсшы зграбную свечку шмат‘яруснай званіцы. Спецыялісты знаходзяць у помніку як рысы готыкі (стрэльчатыя праёмы
Гродна. Бернардзінскі касцёл (XVII ст.)
бакавых фасадаў, далёка выступіўшыя контрфорсы), так і рысы барока з некаторымі элементамі рэнесансу (плоскаснае вырашэнне сцжіы фасада са слаба выступаючымі пілястрамі, тонкая аблямоўка вокнаў, нішаў і г. д.). Нягледзячы на ўсю разнастайнасць асобпых частак храма, гэта адзіная кампазіцыя вялікай мастацкай сілы. Справа да касцёла прымыкаюць карпусы кляштара.
Брыгіцкая в у л і ц а і к л я шт а р б р ы г і т а к. Старажытная Брыгіцкая вуліца (зараз К. Маркса) — адна з
найбольш захаваных. Яна служыла працягам Замкавай вуліцы, вяла ад плошчы рынку ў накірунку да мястэчка Азёры і калісьці называлася Азёрскай. У XVII ст. на ёй збудавалі кляштар брыгітак і назвалі вуліцу Брыгіцкай. У XVII—XVIII стст. гэта была адна з самых арыстакратычных вуліц горада. I у । знаходзіўся вуглавы палац Сапегаў, у сярэдзіне XIX ст. стаяў дом. у якім вялікую дзевяціпакаёвую кватэру займала ўдава Паўлоўская з семнаццацігадовай дачкой — будучай пісьменніцай Элізай Ажэшкай (пазпей пісьменніца купіла сабе дом на вуліцы Раскоша). Мы ўжо былі на Брыгіцкай вуліцы, калі аглядалі езуіцкі касцёл, а зараз пройдзем далей да брыгіцкага кляштара. Вуліца зачароўвае сваімі двухпавярховымі старажытнымі домікамі, якія шчыльна прыляпіліся адзін да другога па абодвух баках. Кожны з іх у сярэднян частцы другога паверха забяспечаны мініяцюрным балкончыкам. Зараз, калі па вуліцы з шумам і пылам нясецца транспарт, балкончыкі пустуюць, а калісьці гэта была неад‘емная частка жыцця
гараджан: з іх так лёгка было абменьвацца навінамі, глядзець, што вязуць на рынак і што з рынку!
У адрозненне ад папярэдніх мужчынскіх кляштараў брыгіцкі быў жаночым, і ад пясціплых мужчынскіх вачэй манашак хавалі высокія глухія сцены з вежамі па кутах і мастацкімі, тыпова барочнымі брамамі. Парталы гэтых брамаў вельмі эфектна выглядаюць на фоне суровых гладкіх сценаў агароджы. Званіца касцёла (не захавалася) знаходзілася на процілеглым баку вуліцы. За сценамі размешчаны не толькі храм, але і сталоўка, двор, сад. У цэлым ансамбль кляштара паказвае цікавы прыклад ранняга барока.
Працуючы над вывучэннем архітэктуры брыгіцкага кляштара, А. Д. Квітпіцкая ў 1961 г. знайшла ў падвале касцёла кляштарны архіў, з якога высветлілася, што фундацыя яго прыходзіцца на 1642 г. Тут жа ў лёхах мастацтвазнаўца A. В. Аладава знайшла партрэты фундатара — маршалка Вялікага княства Літоўскага Крыштапа Весялоўскага (1636), яго жонкі і дачкі. Відавочна, гэтыя партрэты ўсе тры стагоддзі правіселі ў касцёле і толькі нядаўна нехта зняў іх адтуль і паклаў у падвале. Партрэты напісаныя рукой вялікага, але, на жаль, невядомага майстра. Яны былі адрэстаўрыраваныя ў Дзяржаўным Рускім музеі (Санкт-Пецярбург) А. Брындаравым і дэманструюцца ў Дзяржаўным мастацкім музеі Беларусі ў Мінску. Дабравешчанскі касцёл брыгіцкага кляштара быў асвечаны праз дзесяць гадоў пасля фундацыі — у 1651 г. У адрозненне ад двух папярэдніх помнікаў касцёл аднапефавы і не мае слупоў. У яго заходнім — галоўпым фасадзе мы не ўбачым імкнення да грандыёзнасці, як у касцёле езуітаў, ні вытанчанага малюнка сілуэта, як у касцёле бернардзінаў. Тут усё выглядае намнога сціплейшым, хоць фасад і раздзелепы пучкамі карынфскіх пілястраў, мае развіты атык, шырокі шчыпец з франтонам, дзве дэкаратыўныя аднаярусныя вежкі і пават фрыз вакол усяго будынка, упрыгожаны дэкаратыўным роспісам. Тут, у гэтым жаночым кляштары, відавочна, ставіліся цалкам іншыя задачы, чым у двух папярэдшх, і спецыялісты лічаць, што ў трактоўцы дэталяў будаўнікі далёка адышлі ад дэкаратыўных канонаў заходнееўрапейскага барока. Інтэр'ер касцёла быў багата ўпрыгожаны яшчэ праз самога фундатара кляштара. У бакавых алтарах вісела серыя карцін і абразоў, выкананых віленскім мастаком I. Шрэтэрам і Якавам з Тыкоціпа.
Пабудовы кляштара арганізуюцца вакол унутранага двара.
Гродна. Касцёл кляштара брыгітак (1651)
Дзверы аднастайных келляў выходзяць у светлыя калідоры, якія апаясвалі двор з сярэдзіны. У будынку на процілеглым касцёлу баку размяшчаліся буйныя памяшканні: на першым паверсе сталоўка, перакрытая цыліндрычным скляпеннем, на другім — бібліятэка. Лсаблівую цікавасць выклікае адна з драўляных пабудоваў брыгіцкага кляштара, т. зв. лямус— арыгінальнае спалучэнне амбара і жылога памяшкання. Галоўны фасад лямуса мае арачную галерэю на два паверхі. Дах высокі на чатыры схілы і пакрыты гонтам. Мяркуецца, што гэта быў ілтэрнат для манашак да таго, як быў збудаваны мураваны кляштар, або што там спачатку жылі манашкі, потым ”абслуга“, ніжні паверх выкарыстоўваўся для гаспадарчых патрэбаў. Словам, гэта — арыгіналыіая драўляная пабудова XVII ст., якіх не так шмат засталося на Беларусі.
Вуліца Гарадпіца і пабудовы A. Т ыз е п г а ў з а. Цянер мы выйдзем за межы горада XVII ст. і накіруемся на поўнач, у даліну ракі Гарадніцы (Гарадлічанкі),
Гродна. Брама кляштара брыгітак
Гродна. Званіца кляпітара брыгітак (не захавалася)
дзе ў XVIII ст. на тэрыторыі вёскі Гараднічанкі былі ўзведзены вельмі своеасаблівыя пабудовы, значная частка якіх існавала яшчэ ў 1950-я гады, а зараз засталося толькі некалькі дамоў. Вуліца Гарадніца (зараз вул. Ажэшкі) — першая, куды трапляе прыезджы з вакзала. У 1948 г. я застаў яе яшчэ забудаванай дамамі XVIII ст. Ад вакзала на пагорку дарога вяла ўніз і ўлівалася ў чыстую доўгую вуліцу. Па баках — цэлы шэраг драўляных аднапавярховых дамкоў з мураванымі фасадамі і высокімі барочнымі фігурнымі франтонамі на іх. Я праходзіў адзін, а за ім ужо выступаў другі, трэці, яшчэ больш пакошаны, але з такім жа франтонам і кожны быццам падміргваў: а мяне бачыў? "Што гэта за дзівосныя пабудовы?”— здзіўляўся я.
Імкнучыся падняць эканоміку Рэчы Паспалітай, надворны падскарбі каралеўскіх маёнткаў і гродзенскі стараста Антоні Тызенгаўз (1733—1785), маючы поўны давер караля, пачаў шырокую рэфарматарскую дзейнасць. Палепшыў дарогі, у Гродне стварыў тэхнічныя і спецыяльныя школы для навучанпя сялян, медінстытут з музеем, бібліятэкай і вялікім батанічным садам, заснаваў тэатр, абсерваторыю, фундаваў першую ў Гродне газету. У самай буйной каралеўскай эканоміі — Гродзенскай — ён арганізаваў серыю прамысловых прадпрыемстваў, заснаваных на прыгоннай працы. 3 Галандыі, Бельгіі, Францыі, Швецыі былі выпісаны настаўнікі-майстры. Меркавалася. што прадпрыемствы будуць працаваць на прывазной сыравіне і сваёй прадукцыяй пакрыюць страты на іх арганізацыю. Узніклі фабрыкі: ткацкія, металічных вырабаў, галантарэйных тавараў, экіпажаў і заводы: паташны, дзягцярны, піваварны і інш. Да заканчэння дзейнасці А. Тызенгаўза ў Гродне было 21 прадпрыемства з 3 тыс. рабочых, 400 вучнямі, 70 настаўпікамі і наглядчыкамі.
Для ажыццяўлення сваіх будаўнічых планаў Тызенгаўз абраў, як мы казалі, зямлю паблізу горада на берагах ракі Гарадніцы (Гарадпічанкі). Патрэбны быў толькі добры архітэктар і ён хутка з‘явіўся.
Гэта быў час, калі найвялікшай славай карысталіся італьянскія архітэктары. Лёсы гродзенскай архітэктуры другой паловы XVIII ст. трывала звязаныя з адным з іх — Джузэпе Сакка. ”Усё станіслаўскае Гродна (часоў Станіслава Аўгуста — 1764—1795) (ён) быў у Гродне і Гродзенскай зямлі адзіпым надзвычай вядомым і прызнаным архітэктарам. Гродзенскі класіцызм — гэта класіцызм Сакка“. Ураджэнец
Вероны Дж. Сакка каля 1768 г. быў запрошапы да Варшавы, дзе супрацоўнічаў з каралеўскім архітэктарам Якубам Фаіггана і праектаваў пахавальню Марыі Ляшчынскай. Працы Сакка хутка набылі вядомасць. У 1773 г. прымас рэкамендаваў яго ўсёмагутнаму А. Тызенгаўзу, і з тых часоў Сакка назаўсёды пераехаў у Гродна і ўсё жыццё выконваў заказы ча гарадскія пабудовы і пабудовы ў іншых частках Беларусі (палац Храптовіча ў Шчорсах і г. д.). Пасля падзення, а потым і смерці А. Тызенгаўза Дж. Сакка не пакінуў Гродна і працягваў там працаваць над архітэктурнымі заказамі да самай смерці. Творчасць гэтага выдатнага доііліда цанілася вельмі высока: маючы чып маёра, званіге каралеўскага архітэктара, у 1775 г. ён атрымаў яшчэ і шляхецтва. Дж. Сакка шмат працаваў і ў суседняй Літве, у прыватнасці ў Шаўляйскай эканоміі.
Будоўля А. Тызенгаўза на Гарадніцы займала правы бераг ракі каля дарогі, якая звязвала Гродна з мястэчкам Азёры. Цэнтрам быў палац А. Тызенгаўза. 3 боку дарогі да яго прымыкала сажалка (рака Гарадніца была перакрыта плацінай), з супрацьлеглага боку — разлеглы Батанічны сад. За садам у пэўным геаметрычным малюнку стаялі жаўнерскія казармы, далей — стайні, карэтныя хлявы і побач, на дарозе, знаходзіліся 20 ’’басняцкіх дамкоў” (для рабочых) з тарцовымі ўпрыгожваннямі — тыя самыя, якія я ўбачыў у 1948 г. На захадзе з боку горада кампазіцыя завяршалася размешчанымі ў ярах рознымі заводзікамі (піваварным і інш.), млынам, бойняй, домам віцэ-адміністратара. На ўсходзе за мостам была размешчана карчма ”Раскоша“, назву якой прьіняла вуліца (зараз Ажэшкі). Зараз, калі казаць аб гэтым будаўніцтве, з жалем павіішы адзначыць, што А. Д. Квітніцкая мела рацыю: ’’Паступовае знікненне пабудоваў Тызенгаўза працягваецца, пачынаючы са смерці заснавальніка і амаль да гэтых дзён. Ужо на плане 1849 г. на Гарадніцы не пазначаны 30 дамоў тызенгаўзскай пабудовы“, а палац самога магната, ’’ператвораны пазней у губернатарскі палац, згарэў у 1915 г. пад час першай сусветнай вайны“.
Шыкоўны палац А. Тызенгаўза (архітэктары Ю. Мезер, Дж. Сакка, мастакі П. Гежыдовіч, А. Грушэцкі) займаў галоўнае мссца ў гэтым цудоўным ансамблі. Ён быў аднапавярховым з далёка выступаючымі крыламі (іх канцы мелі два паверхі). Цэнтрам кампазіцыі з'яўлялася тонка прамалёваная вежка-бельведэр, у ніжняй частцы якой размяшчаўся
КНІГІ ОНЛАЙН
