Ядвігіна Ш.
Выбраныя творы
Ядвігіна Ш.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 410с.
Мінск 1976
3-пад брамы, завешанай, як кроў, чырвоным сукном, стаў сыпаць народ: дзеці і сталыя, падросткі і старцы, а за імі сунецца цэлая чарада рознага звяр’я. Уся гэта жывая грамада лётае, круціцца, куляецца, падае, устав, ізноў падае, урэшце ўсе змораныя, спацелыя прыпадаюць на каленцы... А бізуны свісцяць і ляскаюць... «Здзек!» — крычыць Андрэй з вышак, дзе ён сядзіць у цырку... «Здзек...» — як адзін голас, адзываецца, ускакваючы з кален, жывая грамада... Бізуны хутка падымаюцца ўгару, але дзіва: не свіснулі, не ляснулі яны, а быцпам завесіліся ўгары, а пасля схіснуліся і... счэзлі. Белы чысты пясок на кругу стаў жаўцець, штораз болей жаўцець, урэшце чырванець, усё больш чырванець, ажно пакуль не зрабіўся так чырвоны, як тая засланка на ва-
ротах... «Здзек...» — раўнула яшчэ раз живая грамада такім страшэнным голасам, што сцены велізарнай будыніны задрыжалі. А народ і звяр’ё з гмаху пачалі сыпаць на вуліцу; ажно тут Міхалка стаіць, растапырыўшы рукі, пасярод вуліцы і стрымлівае тэту грамаду... Андрэй, замахнуўшыся, кінуўся да яго з крыкам: «Міхалка, ты?!» — Я, — адазваўся Міхалка, стоячы над самым Андрэем. — Прачніся, братка, папраўся, — надта нечага стогнеш, — мо баліць што?
Андрэй падняўся, працёр кулаком вочы, паглядзеў кругом, глянуў на Міхалку. «А праўда, — адказвае, — мусіць-то, я дрэнна ляжаў, страхі нейкія мучылі мяне»,— і, перавярнуўшыся на другі бок, ціха і смачна заснуў...
ГАРОТНАЯ
У канцы вёскі каля старэнькай хаткі ўдавы Тамашыхі сабралася кучка баб. Кожная з іх штось гаварыла, кожная штось раіла, але Тамашыха не чула і не разумела — ані іхніх гутарак, ані іхніх рад. 3 ахапкам брудных ануч пад пахай, шэпчучы штосьці пасінеўшымі ад холаду вуснамі, хадзіла яна ад акна да акна, ад вуглоў хаты да дзвярэй і ўглядалася, ці не пакажацца дзе дымок. I праўда: праціскаўся ён паміж лучынак, месцамі пазацягваных замест шыб у аконныя рамы; працягваў і праз надгніўшыя вуглы хаты,— і праз пашчапаўшыеся ў дзвярах дошкі. Дзе толькі дагледзела Тамашыха тэты дымок, хутка падбягала туды, выцягвала з-пад пахі анучыну, адрывала шматочак і з усёй сілы затыкала ім шчэліну.
Ведер раз за разам узрываўся, гудзеў паміж гнілых жардзей азяродаў, паміж дзе-нідзе цэлага яшчэ частакола; са свістам прарываўся праз голыя галіны вялікай крывой вярбы і гінуў недзе ўдалі. 3 пахмурнага неба сыпалася імжака. Нездаволеныя, што Тамашыха не зважала на іх, бабы, пазалеўшы, парасцягваліся па вёсцы. Скончыла і Тамашыха сваю занятку, глянула на пустую балоцістую вуліцу і, асунуўшыся на прызбу, шаптала далей.
Што шаптала — сама добра не разумела. Ведала юлькі, што так трэба. Трэба, бо, — бо знахарка Караліха, да каторай Тамашыха сягоння яшчэ додня замчала курыцу, так і раіла: «Зачыні, — казала яна, — юшку, распалі агонь на прыпечку, насып гэтага, што табе даю, зелля, — хай курыць, а сама выйдзі з хаты дый пільнуй, каб дым праз шчэліны не ўцякаў». А калі Тамашыха спыталася, як доўга трэба курыць, знахарка строіла так: «Столькі часу куры, колькі займае сказаць шэсць па шэсць пацераў; тады, — кажа, — і варочайся ў хату —■ усё будзе добра».
Шэсць па шэсць? Не менш — то пэўна, а мо ўжо і болей, як шэсць па шэсць нашаптала пацераў Тамашыха; мо гэта і не добра? Усхапілася з прызбы, кінулася да дзвярэй і расчыніла іх. Шугануў дым, цёмны, едкі дым, грыз вочы, душыў у горле, але Тамашыха не зважала на гэта: вобмацкам мінула печ, дабралася да палка І нагнулася.
Там — з нацягнутай на галоўку грубой посцілкай ляжаў Сцяпанка — пацеха і ўся надзея Тамашыхі. Ляжаў ціханька, і толькі худзенькая маленькая ручка звесілася з палка. Тамашыха асцярожна падняла і палажыла тэту малую ручку на грудзі сына, а сама ціханька, каб не разбудзіць хворага, адышла, села на лаву І задумалася. I, ці то ад дыму, ці то ад гэтых думак, слязіна за слязінай капалі і капалі з вачэй беднай кабеціны...
Задумалася Тамашыха. I ажно сама дзівілася, скуль можа брацца столькі бяды, столькі няшчасця, сколькі ўсцяж валілася на яе галаву. I за што? Грэшная? Мо яе грэх найважнейшы, найбольшы за ўсіх? Мо дзеля таго і пакутвае яна за ўсіх? Мо іншым затое лягчэй жывецца? Ой, бо ці ўсё ж яе жыццё не адна пакута? Не адна бяда? Не адна нядоля?
Змалку, помніць Тамашыха, калі была яшчэ ў Язэпавай хаце — там ужо началася яе нядоля — там першая. Бо ці ж гэта не нядоля? — з-паміж усіх дзяцей, якія гадаваліся тады ў Язэпа,— адна яна не мела маткі. У кожнай хаце былі дзеці, былі і маткі, а от жа ў яе не было. I калі, бывала, бачыла яна, як іншыя дзеці песцяцца, прытуляюцца да матчыных грудзей, бегла і яна — маленькая, худзенькая — да той высокай белавалосай Тэклі, клала сваю галоўку на яе калені і шаптала: «Мама, мама, мама». Але пяшчотаў, а яшчэ горш гэткіх слоў Тэкля не любіла. «Не лезь, — кажа, — да мяне з гэткім — абуза, а не дачка ты мне». Плачучы, бегла тады малая Ганулька (Ганулька? Гэта ж яе калісьзвалі Ганулькай, ледзь цяпер успомніла Тамашыха), бегла ў
які-колечы цёмны куточак або ўціскалася ў запечак і, закрыўшыся, ціханька шаптала сама да сябе: «Мама, мама, мама...»
Потым... што ж было потым?.. Ага: зімой крыху меншых ад сябе дзяцеіі калыхала, насіла, хату замятала, бульбу скрэбла, а ўлетку — у поле ўжо стала ганяць. Прыгнаўшы на дзяніну *, змораная, бяжыць травы каровам, свінням... Гэтак доўга было, бо неяк да сярпа не магла налажыцца, але пасля і гэтага наўчылася. Стала хадзіць тады на заработкі і, як тая пчолка, зносіць двузлоткі ў хату. Але каб з гэтых двузлотак сабе што справіць —'адзежыну якую, нікому, дый самой Ганульцы, ніколі і ў галаву не прыходзіла. Адзявалі яе хатнія: справяць што сабе, падносяць, пацягаюць дый аддаюць ёй. «Палатам, — кажуць, — добрая яшчэ для цябе адзежына будзе». Цешылася Тамашыха з падарунку, латала і насіла. Інакшых радасцей Ганулька не мела; і толькі, калі ўжо вырасла на сталую дзеўку, Васіль — хлопец з суседняй вёскі, спатыкаючы яе, зажартуе, бывала, загаворыць. «Дурная ты, — кажа, — Гануля: цябе крыўдзяць дома, і ты падаешся. Слухам лепш мяне, усё добра будзе!» I Ганулька, хоць баялася Васіля, але верыла яму і слухала. Слухала, ажно пакуль не пагналі Васіля ў салдаты, а яна зноў адна асталася. Адна? Каб жа хоць на век адной можна было астацца! Але ўскорасці падышла найгоршая бяда: радзіўся сынок... Выгналі Ганульку з хаты... Прыйшлося сесці кутам * на дворнай пляцоўцы. Ой, трудненька прыходзілася Ганульцы, трудненька! I не думалася ёй, што на свеце бяда не мае канца, што можа быць яшчэ цяжэй... Памерла Тамаша Канцавога матка; патрэбна была ў хату гаспадыня, а што за п’яніцу ніхто не хацеў ісці, абы-якое колечы прыстанішча мець, ■— пайшла Гануля.
I вось яна ўжо Тамашыхай стала, Тамашыхай-гаспадыняй! Бяда толькі, што не было надта над чым гаспадарыць: адна ўсяго кароўка ды дзве авечкі, каня наваг
не было. Шнурок свой у запашку аддавалі, дык пражыць было цяжка. Але што там пражыць? Нейкі ж лахман быў нацягнуць на сябе, а есці? Улетку — шчаўя, грыбоў — гібель; а зімой — які там дзень? Зусім кароткі. Прыставіць саганок бульбы — на ўвесь дзень хапае! Вось толькі абы Васільку... дык каб жа яму аднаму? А то і не агледзелася Тамашыха, як прыбыў Яначка, Пятрусь і вось тэты — Сцяпанка. Сабе — як сабе, а дзецям трэба ж даць хоць раз у тыдзень нейкі праснак ці блін, — ды малачка калі ўліць. Ну і давала Тамашыха колькі мела; а на каляды, на вялікдзень нават скаромпае траплялася. А хоць і ў буднія дні, — каму — на што тое — грэх наракаць: у пячурцы заўсёды ў запасе бульба валяецца, і ядуць яны яе, бывала, не раўнуючы, як тыя парасяткі — праз увесь дзень, дык голад каму-каму, а дзецям не дакучаў. Толькі вось, разважала далей Тамашыха, неяк сыць іх не брала: жывоцікі, праўда, параспірала, але ручкі, ножкі, шыйкі — ажно жаль было глядзець — як тыя цэвачкі. A і сама яна, Тамашыха, неяк сохнуць стала дый моц зусім страціла. Даўней, бывала, асміну бульбы закіне на плечы і прымчыць з поля, а цяпер і кошык цяжка прыцягнуць. Не дзеля таго саслабела яна, што галодная была або што Тамаш праз колькіто год духі выймаў — біў, не — гэта што — глупства; вось другі год ужо як не б’е: зваліўся п’яны з рыштавання, захварэў і памёр, а ўсё ж ткі сілы не варочаюцца, — сну зусім няма з таго часу, як увалілася хвароба ў хату.
Гэткі-то хлапчук быў Васілька, успамінала сабе Тамашыха, гадкоў з дзесяць пэўна меў; аддалі на службу за падпаска; усё ж ткі карміць дома не трэба, ды чатыры рублі пенсіі браў за лета. От і зарабіў! — вярнуўся са службы, стаў кашляць, хірлець і каляд не прыждаў — як тая свечка — згас. Згас Васілька, за ім той самай сцяжынкай пайшоў Яначка, а пасля і Пятрусь. А цяпер вось тэты — Сцяпанка — мала-то страху нагнаў. Згоджаны быў да ўсіх святых: на ўсім гаспадарскім, пуд
жыта і тры рублі; ведама, першая яшчэ служба; ды І тая не ўдалася: скаціны хоць мала, але дуроная; знямогся, лётаючы за ёй, так, бедны, што без пары сарваць са службы прыйшлося; мо і грошы прападуць, але дома Тамашысе спакайней. Малачка яму напарыць, сама паложыць, накрые, уночы да яго ўстане; толькі нешта ніяк ачуняць не можа, а вось з тыдзень ужо будзе, то такі страшэнны кашаль прычапіўся, што і духу не даваў яму перавесці. Чаго, чаго ні рабіла, якога толькі ні парыла, ні давала зелля, — нічым супакоіць не магла, ажно пакуль, вось, не збегала да Караліхі, і хоць курыцу прыйшлося аддаць, але такога нейкага моцнага-то курава дала, што зразу кідаць перастала, супакоіўся і гэтак-то ціханька ляжыць, ані скранецца; нават ручку, што звесіўшыся з палка была, як паправіла, так І цяпер на тым самым месцы ляжыць...
Цяпер толькі ўспомніла Тамашыха, чаму гэта, як папраўляла тую руку, то яна была нейкая не то потная, не то ліпкая і быццам цяжкавата?.. I раптам, як пярун агністы, страшэннае падазрэнне мігнула праз галаву Тамашыхі. Зразу ўнутры зрабілася холадна, пуста; nori быццам волавам наліліся... Але неяк жа скранулася Тамашыха і, апіраючыся то аб стол, то аб зэдлік, з страшэннымі, выкаціўшыміся наверх вачамі, ляскаючы зубамі, дасунулася да палка і смаргапула за посцілку. 3-пад яе паказаўся пасінеўшы твар нежывога Сцяпанкі.
ШЧАСЛІВАЯ
He першына: калі шанцуе, то і Халімон танцуе, а іншаму: куды ні кінь, усюды клін. Вось гэткія кліны скрозь спатыкаў на сваім жыцці Юрка Сухавей. Вёска вялікая, зямля ўдалася, усе жывуць дастатна, багата, адзін Юрка канец з канцом чуць-чуць звяжа. I каб-то сям’ёй праз лад ужо абсыпаўся, ці там гультаём такім ужо ўдаўся, або, не тут кажучы, да чортава зелля ласым быў, — ані думаць! А тым часам, як ні завіхаўся, як ні кідаўся Сухавей, — усюды спудлуе. Нажыве парсюка карміць — не есць; купіць карову — прычэпіцца нейкае ліха — капыты задзярэ; конь — на роўнай дарозе ўлегцы — нагу зломе... але гэта што! Мо Юрка купляць не ўмее, мо даглядаць, абхадзіцца з жывёлай не складзен — хай і так. Чаму ж, калі ваўкарэзіна барана з поля сцягне — то пэўна Юркі; каршун курыцу дзярэ — толькі Юркі; сабака ашалеў — ну, значыцца, Юркі; жарабё ў студні ўтапілася — і не пытай — Юркі! Усё Юрку не ўдавалася, а пайгорш не ўдалася яму, паміж намі кажучы, жонка — Тадора. Апісваць яе вам не буду: хто такую жонку мае — той сам ведае, а хто не мае — хай жыве (Тадор хапае на свеце) — вось і будзе ведаць... Мусіць-то, не дарма казалі суседзі аб Сухавею, што дзве пілы ў хаце: адной — сам дровы рэжа, а другая — яго самога пілуе... А пайгорш пілавала свайго мужыка Тадора за беднасць у хаце. А як тут было разбагацець Сухавею пры гэткім яго шчасці? Добра і то, што галоднымі не сядзелі. Добра каму, але не для Тадоры. Хай бы лепш прыгаладаць, абы грошы ў запасе былі, багатырамі звацца.
КНІГІ ОНЛАЙН
