Ядвігіна Ш.
Выбраныя творы
Ядвігіна Ш.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 410с.
Мінск 1976
Пісьменнік жыў патрабаваннямі і клопатамі эпохі, у першую чаргу праблемамі беларускага нацыянальнага адраджэння, але разумеў гэтыя патрабаванні і клопаты па-свойму. Ен імкнуўся быць максімальна патрэбным краю. I ў тых выпадках, калі яго найбольш «раздзіраюць» унутраныя сумненні, стараўся акунуцца ў мора народнага жыцця. Так, напрыклад, здарылася ў 1910 годзе, калі ён, ужо не вельмі моцны здароўем і параўналыіа не малады гадамі, адбывае пехатою з Вілыіі ў родную Карпілаўку, з адзінай мэтай «заглянуць пад саламяныя стрэхі ў тыя куткі-куточкі, аб каторых столькі-то пішупь, сядзячы ў горадзе».
Памёр Ядвігін Ш. у Вільні ад сухотаў у 1922 годзе.
Пісьменнік не змог арганічна прыняць хаду часу, асабліва ў свае апошнія гады, і ў тым яго трагедыя — не толькі як чалавека, але ў значнай ступені і як мастака.
Нягледзячы на ўсе перашкоды і цяжкасці, Ядвігін Ш. працаваў у літаратуры даволі доўга і зрабіў нямала. Яшчэ пры жыцці выйшла ў свет шэсць кніжак яго твораў: «Дзед Завала» (1910), «Бярозка», (1912), «Васількі» (1914), «Успаміны» (1921) і два выданні перакладу апавядання У. Гаршына «Сігнал». Па сутнасці, Ядвігін Ш.— аўтар першага беларускага рамана («Золата», друкаваўся ў 1920 г.), адзін з першых нарысістаў («Лісты з дарогі»). Добра заявіў ён пра сябе і як паэт (паэма «Дзед Завала»), Нярэдка выступаў з артыкуламі, фельетонам!, допісамі. Характэрная асаблівасць творчасці пісьменніка — незвычайная вера ў чалавека, у чалавечы розум. 3 аднаго боку, Ядвігін Ш. непрымірымы да несправядлівасці і фальшу, і ў яго творчасці вялікае месца адведзена сатыры і гумару; з другога боку, мастака неадступна трывожаць праблемы чалавечага быцця, і для многіх яго твораў характэрна глыбокая філасафічнасць.
Літаратурная спадчына Ядвігіна Ш. — з’ява ў беларускай літаратуры даволі арыгінальная і цікавая, але не ў меншай ступені і
складаная. I, бадай, сёння было б няправільна, каб мы цалкам пагадзіліся з тою высокая ацэнкай, якую пісьменніку давалі яго малодшыя сучаснікі, у тым ліку і М. Багдановіч.
Ацэнка тая шмат у чым была выклікана тагачаснымі патрэбамі развіцця нашай літаратуры. Але, канешне, вялікім грэхам было б таксама закрэсліваць творчасць мастака, як гэта часам рабілася ў крытыцы, ці хоць бы абыходзіць маўчаннем. Творчасць Ядвігіна Ш, яшчэ патрабуе свайго ўсебаковага вывучэння. Зразумела адно: як пісьменнік ён мае ўсе падставы, каб у гісторыі беларускан літаратуры, у першую чаргу ў гісторыі станаўлення беларускай прозы, яму было адведзена належнае месца.
Лепшае са спадчыны Ядвігіна Ш., безумоўна, мае права на ўвагу шырокага чытача.
•
Творы Ядвігіна Ш. друкуюцца тут у асноўным з захаваішем асаблівасцей мовы таго часу. Папраўкі датычацца галоўным чынам фанетычных і сінтаксічных адхіленняў.
Ядвігін Ш. вельмі чулы да слова. Нягледзячы на шырокі жанравы дыяпазон творчасці, на тое, што наша літаратурная мова тады толькі складвалася, мова яго твор.аў вельмі багатая, дакладная, гнуткая — амаль без дыялектызмаў, без іншамоўных слоў. У тых жа выпадках, калі словы такія ўсё-такі сустракаюцца (з запазычаных часцей за ўсё з польскай мовы), тлумачэнне іх даецца ў каментарыях. Гэтыя словы і выразы ў тэксце пазначаны зорачкай.
1. П. Чыгрын
■ и
АПАВЯДАННІ
■ и
БЯРОЗКА
Даждаўся Лявон, што яго пацеха Марыська выцягнулася ўгару, як тая маладая, гладкая бярозка. Ад хлапцоў адбою не было, і хоць сэрца кроўю аблівалася, а пара падышла замуж аддаваць.
Справіў Лявон вяселле як мае быць: каб у сэрцы дзіцячым на доўгія годы добрая памятка асталася І каб перад людзьмі сораму не было; але, як прыйшлося расставацца з дачушкай, сплакаўся, бедны, як бобр: быццам чуяла сэрца нешта нядобрае. Ен і кажа ёй на апошнім адвітанні:
— Слухай, пацеха мая, адну цябе толькі я маю і адну табе толькі даю раду: калі цябе прыцісне горкая доля, калі табе будзе вельмі цяжка жыць, што і змогі не будзе вытрываць, не жалься нікому-нікому, хіба знойдзеш
такую спрыяючую верную душу, як спрыяла і верная была для цябе душа твайго бацькі; не знойдзеш — ідзі лепш у лес, выбери, каторае табе спадабаецца, дрэва і яму, толькі яму аднаму, мае ты дзіцятка, душу сваю адкрывай, жаль свой вылівай...
Прайшло нямала часу. Паехаў Лявон дачкі даведацца. Вылецела Марыська з хаты, кінулася бацьку да кален; прыпала пасля галоўкай да грудзей бацькавых, але ўскорасці, як бы засаромеўшыся, адскочыла, спусціла вочкі і стаіць, уся збялеўшая, толькі губкі дрыжаць...
Доўга Лявон моўчкі ўглядаўся на сваю пацеху, а пасля памалу падышоў да яе і глухім, быццам не сваім голасам стаў дапытваць:
— Цяжка?
— Ой, цяжка, татачка!—уздыхнуўшы, адказала дачка.
— Жалілася?
— Жалілася, — вышаптала Марыська.
— Каму?
— Бярозцы.
— А болын?
— Не зпаіішла каму.
— Нясі сякеру, пакажы мне гэтае дрэва, — сказаў Лявон.
Хістаючыся, як маладая ад буры бярозка, ішла наперадзе Марыся, а за ёй, як хмара, сумны ішоў з сякерай Лявон...
— Вось тая, на ўзгорку, — здалёк паказвала рукой Марыся. — Ой, татачка, — жалілася яна, — якая гэта была пекная бярозка, якая гладкая! Якія пекныя былі
на ёй галінкі, а на галінках паунюсенька зялененькіх бліскучых лісточкаў!..
Лявон маўчаў.
— ... Татачка! што ёй зрабілася? Гэта ж цяпер лета... Чаму яна ўчарнела? Чаму здрабнелі, пакорчыліся яе лісточкі? Татка?
Лявон маўчаў.
— ...Чаму жаўцеюць гэтыя лісточкі? Бачыш, татка, лісточкі з яе ападаюць?.. Чаму галінкі свае яна ўніз апусціла, быццам яны плачуць?.. Я так любіла, я так кахала тэту бярозку, а яна ўмір...
Не паспела слова скончыць Марыся, як цяжка грукнуў па дрэве абух... Як падстрэленая птушка, скокнула яна і схапіла за руку старога:
— Татачка, не чапай!! Не чапай, родненькі мой! — прасіла Марыся. — Баліць... баліць...
Але Лявон, нічога не кажучы, ізноў стукнуў абухом па дрэве; рэха не адазвалася — стук быў глухі, як бы гэта не па дрэве, а па зямлі стукаў... Марыська стаяла воддаль, заламаўшы рукі, і глядзела быццам на нешта вельмі страшнае, толькі з вачэй яе сыпаліся адна за адной слязінкі, як сыпаліся пажоўклыя лісточкі з здрыгануўшайся пад абухом бярэзіны... Лявон нагнуўся, абчасаў каля пня кару і, адагнуўшыся, са ўсяго маху запусціў сякеру ў бярозу і, павярнуўшы тапарышча набок, адшчапіў вялікую трэску. Дрэва заскрипела, запішчала, быццам стала жаліцца, як тое дзіця... а з-пад Лявонавай сякеры шчэпкі ляцелі і ляцелі...
Але нядоўга яму прыйшлося працаваць: нагнуўся Лявон, глянуў на падсечанае месца, ткнуў туды тапарышчам і, адагнуўшыся, глыбока-глыбока ўздыхнуў...
— Марыська, дзіцятка маё, — дрыжачым голасам пачаў Лявон, — бачыш? Гэта ж тут усяго на палец абалоні! А там — там парахня, адна парахня!.. А ведаеш чаму, гаротніца ты мая? Ведаеш? Гэта ж твой боль, гэта ж #воп жаль спарахнілі тэту бярозку,— бо ты доляй сва-
ёй жалілася ёй. Дрэва і то спужалася такой долі... Умірае тэта бярозка, умірае без пары, бо кожны раз, як ты прыходзіла жаліцца, ёй было штораз цяжэй, а ты, маё гаротнае дзіця, успомні, ты тады мела хвіліны, падобныя да шчасця...
I Лявон, узяўшы рукамі галоўку сваёй пацехі, моцна прыціснуў да сябе, а Марыська, тулячыся да бацькавых грудзей, прашаптала:
— Татачка, а чаму паміж людзей я не знайшла, каму пажаліцца?
Лявон маўчаў.
БАБА
Даўно гэта было. Пад той час хадзіў яшчэ па свеце пан Езус са святым Пятром глядзець, які парадак на зямлі. Ідуць гэта яны дарогай, гутараць, а пан Езус і пытае: «А як бы ты, Петра, хацеў: ці кабета, ці мужчына каб быў важнейшим у хаце?» Св. Петра давай прасіць за кабету.
— Добра, — кажа пап Езус, — зайдзем жа ў тэту хатку нанач.
Зайшлі ды просяцца ў гаспадара, каб пазволіў пераначаваць. «3 ахвотай пусціў бы я вас,— адказвае гаспадар, не спазнаўшы, да каго гаворыць, — але жонкі баюся, ліхая баба! Як вернецца з карчмы ўночы, то і мне, і вам, як паднясці, надасць». — «Нябойсь, — кажа св. Пётра, — не будзе чапаць».
Гаспадар згадзіўся, прынёс саломы, паслаў як мае быць, і ўсе, паклаўшыся, паснулі. Ажно чуе гаспадар, як у дзверы — грак! грак! Ен гэта пакуль расчухаўся дый трапіў на закрутку, жонка, ляскаючы зубамі на марозе, аж пену са злосці пусціла і, як толькі ўляцела ў хату, так зара за качаргу дый да старога; той ходу, яна за ім дый, зачапіўшыся за Пятровы ногі, грымсь, як доўгая, сярод хаты. «А гэта яшчэ што?!» — усхапіўшыся, накінулася баба на мужыка. «Падарожныя нанач папрасіліся», — адказвае той, спусціўшы вочы. «Падарожныя? — зараўла баба, — дык ты тут без мяне нейкіх валацугаў наводзіш? Пачакай жа: спраўлю я табе лазню, спраўлю і тваім падарожным!» — дый, скочыўшы да св. Пётры, давай яго пражыць. Корчыўся, корчыўся св. Пётра, але замаўчаў. Сагнаўшы ахвоту, баба, засопшыся, кажа: «3 гэтага годзе, трэба таго — з другога боку пачаставаць», — дый заходзіць ад сцяны, дзе ляжаў пан Езус. Спанатрыў св. Пётра, што справа кепская, дый кульгіць борздзенька праз пана Езуса на другі бок і ляжыць
ціханька; а баба, не ўгледзеўшы гэтай штукі, давай ізноў ківацца над св. Пётрам: усё як гоп дык гоп. «Ну, гэтаму, — кажа, — мо ўжо і перадала; той першы гатоў загневацца, што яго скрыўдзіла — мала дасталося, трэ надкінуць!» — дый ізноў заходзіць на другі бок да пана Езуса. Бачыць св. Петра: з бабай жартаў няма; ізноў дрэнна выходзіць. Вось ён — шлык! дый смаргануў праз пана Езуса на свае старое месца, а баба ўжо тут, і давай яму прыклады зноў рабіць: як па ім так па ім, ажно пакуль не змарылася і не пайшла спаць. А пан Езус праз увесь час ляжыць сабе спакойна, быццам спіць.
Назаўтра яшчэ і сонца не ўзнялося, будзіць пана Езуса св. Пётра дый давай прасіць, каб скарэй ісці ў дарогу («Хаця б, думае, баба не прачхнулася»), Выйшлі. Пап Езус, як бы і нічога, пытае: «Ну, як жа табе, Пётра, спалася? Як бабіны парадкі спадабаліся?» — «Як спалася, то спалася, а што да парадкаў, хай бы ўжо, пане мой, лепш мо мужчына іх вёў...»
ЗЛМОРСКІ ЗВЕР
«...Даўно-то даўно гэта было, але яшчэ помню, бо, між намі кажучы, далі-такі добра нам на памяць. Было так: Рыгор, Гаўрыла І я выбраліся ў горад з дравамі; дровы прадалі, зайшлі да Янкеля выпіць чарку, сядзім, калякаем; чуем — каля другога стала гамоняць аб усялякіх зверах заморскіх, якіх панавозілі цяпер у тэты горад. Гаўрыла і кажа да нас: «Браткі, лепш меней чарак вып’ем, а пойдземо паглядзець заморскую налпу». Добра, пайшлі; чаўпёмся па вуліцах, дапытваючыся, як і куды трапіць да гэтай заморскай звярыны, аж тут нарываецца нейкі і кажа: «Хадзіце за мной, я вам пакажу налпу, і кошту ніякага не будзе». Усцешыліся мы; коцім за ім. «Слухайце, дзядзькі,— кажа да нас правадыр наш,— паказаць налпу-то я вам пакажу, але сам з вамі не панду, бо яна вельмі сярдзітая і не любіць, каб хто другі раз лрыходзіў глядзець на яе, а я ўжо раз быў». Праўда, спярша і па нашым целе забегалі мурашкі, але — было не было. «Вядзі», — кажам. Завёў ён нас на нейкую вуліцу, збочыў у нейкі садок ды І паказвае пальцам. «Бачыце, — кажа, — вунь гэны жоўты дом і велізарны ганак пры ім? Падыдзіце бліжэй і прыгледзьцеся — вось па крэсле і сядзіць тая заморская налпа». Сунуліся мы бліжэй, углядаемся •— праўда: страшная, гарбатая, твар неяк сплюснуўшыся, дый амаль не ўся ў валасах, але да чалавека надта падобна — і нават апрануўшыся зусім як пан які: апратка пекная, багатая; але і ўвагі на нас ніякай не робіць, сядзіць і нават газету чытае... «Ну, — думаем сабе, — хоць налпа, але як заморская, дык, можа, і ўмее чытаць?» Асмеліўшыся, стал! мы бліжэй падходзіць, — нічога — сядзіць. Гаўрыла кажа: «Братцы, свісну я». —«Свішчы»,— адказваем. Свіснуў ён раз — нічога, свіснуў другі і трэці раз, ажно праўда — падняло гэтае звяр’ё галаву дый лыпае на пас
КНІГІ ОНЛАЙН
