Ядвігіна Ш.
Выбраныя творы
Ядвігіна Ш.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 410с.
Мінск 1976
дзіць, дзіцятка ты маё, пара прыходзіць сказаць, адкрыць табе такое, чаго нікому яшчэ не гаварыў... Але пакляніся, што споўніш маё апошняе жаданне!
— Клянуся, дзядулька, клянуся, родненькі, споўню, усё споўню, — ізноў, дрыжучы ўвесь, адказваю.
— Слухай жа! — кажа Дуб-Дзядуля. — Адкуль я тут узяўся і калі радзіўся, — ніхто, дый я сам добра не ведаю. Помню толькі — з малалецтва жылося нішто, суседства шмат меў: сваёй радні -— цэлыя ваколіцы, — хлапцы адзін у адзін — дужыя, здаровыя; а тут да кампаніі зграбныя елачкі, хоць сварлівыя, але сэрца добрага — сасонкі. Міргнеш ім, бывала, жалудком, а яны табе шышкай у бок... А асінкі-пашаптушкі? Кіўні толькі ёй галінай (бо дубу не след кланяцца асіне!), а яна, як тая сарамлівая панначка, затрасецца ўся і лісточкамі цябе абсыпе... От, ведама, забаўляліся, як умелі... Але што гэта ўспамінаць? Ляцелі годы, яквашы ляцяць дні,— змяняліся вякі, як вашы годы, — а я стаяў і рос, рос і стаяў — крапчэў... Зрываліся не раз буры,— як пад тапаром, шмат нашых клалася, але тыя, што аставаліся,— яшчэ вышэй падымаліся; находзілі навальніцы — гінулі тыя, што ў неба глядзелі, а знізу падымалася маладзёж; наляталі ветры, наганялі свежага насення, і ўзрасталі суседзі невядомыя, незнаёмыя... Так вякі ішлі, аж мінула ўсё, -— аж прыйшло І на тое, што з тутэйшых — даўнейшых астаўся, як відзіш, адзін я. Праўда, ось глянь на захад: бачыш цёмную паласу? Але што гэта за лес? Хударлявы, крывы, увесь у суках — гніль нейкая, дый толькі. Глянь на ўсход — прыслухайся да шуму гэнага лесу... Чуў ты калі шум здаровага, крэпкага дрэва? Не, не! Не гэтак шуміць здаровы лес! А чаму ён так шуміць? Бо змарыўся, ніколі перадышкі не мае, гэтак і згінуць мусіць... Паглядзі па поўнач: чы бачыў ты калі такое дзіва? Такі гонкі, такі крэпкі здалёку выдае лес, а ўважай, як яго гайдае ва ўсе бакі: то да зямлі прыгне, то крыху адпусце, — здаецца, і вецер невялікі, а пень выпрастац-
ца пе можа... Цяпер глянь па мяне: пастухі бок асмалілі, людзі кару аскраблі, колькі-то сукоў павыразалі? Лісты, жалуды — і тыя штогод падбіраюць; усё, каб толькі сабе карысць мець; а чы падумалі, што стары ўжо я, пакалечаны, веку дажываю, а ніводзін жалудок мой не ўзрос... Сохну ўжо я. Каб хоць два, каб хоць год далі вы мне засілку ■— вадзіцы чыстай, здаровай, — можа б, вам памятку пакінуў: новае пакаленне... Прысягнуў ты, дзіцятка, — дык дабудзь жа ты мне цяпер гэтакай вадзіцы, пашукай, прынясі, карэньчыкі мае бедныя падлі...
— Добра, — кажу,— дзядулька, добра — будзь спакоен: дастану, прынясу — хіба згіну!..
Бег я, замарыўся — ужо і самаму піць зажадалася. Нямнець стала, а — вады як не відаць, так не відаць. Бачу: нейкая кабеціна — старэнькая, худзенькая — прыгаршчамі зямлю посіць.
— Чы не ведаеш, бабулька, дзе тут блізка вады дастаць? — пытаю.
— Хадзі за мной, сыночак, накажу табе цэлае возера. Уцешыўся я. Пайшлі; па дарозе пытаю:
— Адкуль ты, бабулька, І як завешся?
— Тутэйшая, — кажа, — а завуся Праца, сынок, Праца.
Дзіўнае, думаю, прозвішча. Прыйшлі да возера — вялікае, што вокам не сцягнеш, І хоць вада мутная, Орудная, — кінуўся я піць. Хлебануў раз — што гэта? Вада— не вада, хоць смак і знаны. Ага, успомніў я, як напрацуешся ды пот цякучы па брудным твары пападзе ў рот,— от, якраз гэтакі смак! Пытаю бабульку.
— Праўда, сынку, праўда: пот. Паўнюсенькае возера людскога поту...
— А нашто ж ты зямлю прыгаршчамі носіш ды кідаеш у гэтае возера? — пытаю.
— Глыбокае яно бясконца, а трэба, каб заўсёды было поўнае; дык вось, як засыплю яго зямліцай, тады І поту мала трэба будзе людзям ліць.
Здзівіўся я, ало по было калі распытвацца, І пабег далей. Бег я, бег — бачу ізноў возера — больш за першае, але вадзіца ў ім такая чыстая, што аж свеціцца. Прыпаў я. хлебануў — горкая, але то такая горкая, што піць нельга! Прыйшло мне на памяць, як аднаго году апошнюю скацінку з хлева вывелі... Скацілася тады слязінка і ў рот мне напала... от, якраз гэтакі смак! Бачу, старушка нада мной стаіць.
— Хто ты? — пытаю.
— Бяда, сынку, Бяда. Не пі, сыночку, гэтай вадзіцы, не пі: досі ты яе ўжо напіўся...
— А што ж ты тут робіш? — пытаю.
— Глянь, унь, на катлы вялікія, над імі заўсягды агонь гарыць. Дзень і поч наліваю я ў іх з гэтага возера поўна слёз людскіх і грэю, каб высахлі, аж пакуль усё гэта возера не высушу, аж пакуль пара ад іх не падымецца аж да неба!..
Здзівіўся я, але памчаў далей. Спатыкаю ізноў старэнькую кабеціну, — палівае яна зямлю з конаўкі.
— Дай, бабулька, напіцца, — прашу яе.
— Ідзі, — кажа, — да возера.
Падбягаю — бачу: поўнае яно не вады, але віна чырвонага... Прыпаў, хлебануў...
— Божа! — крыкнуў я са страху. — Помню, помню гэтае віно: у губах яго было поўна, — вочы ім заліты... помню яго! Але ж гэта не віно, але кроў! Людская кроў!
— Праўда, — кажа старушка, стоячы нада мной, — праўда, сыночку, людская гэта кроў, і вось мушу ўсё гэта возера конаўкай вынесці і ўсю зямліцу паліць!..
— Хто ж ты? — пытаю.
— Цярпенне, — ціхенька адказала бабулька.
Без аглядкі кінуўся я ад гэтага страшэннага месца. Чую: у старане недзе бурчыць, пераліваецца, бяжыць, нібы, скажаш, ручаёчак жывенькай вадзіцы. Я туды шукаць, аж тут калі блісне, трэсне, заляскае, — здалося, увесь свет задрыжаў!..
Усхапіўся я, вочы праціраю, не магу да сябе прыйсці... Не чуў я, як бура найшла, як перуны сталі біць, пакуль не дабраліся да майго дзядулі, пад каторым я так моцна спаў... Працёр вочы, сон свой страшны ўспомніў, закалаціўся ўвесь, зуб на зуб не пападае... Гляджу: дзядулька мой бсдненькі ляжыць ціхенька на баку...
3 таго часу прайшло некалькі год. Ляжыць дзядуля на сваім месцы (сукі толькі паабразалі), а з-пад яго вылезлі тры, хоць яшчэ цененькія, але гладкія, роўныя дубочкі...
4. Зак. 182
ЧАЛАВЕК
I прыйшоў чалавек да Бога свайго і кажа:
— Божа! Забяры ад мяне Бяду, Слязу і Хваробу, а дай мне Волю, Шчасце і Здароўе.
Бог і кажа:
— Добра, чалавеча, будзе так, як ты жадаеш.
I стаў жыць чалавек без Бяды, без Слязы, без Хваробы, а — вольны, шчаслівы І здаровы. Ажно прыходзе Смерць І кажа:
— Чалавеча, паміраць пара.
Чалавек, калі жыў з Бядой, Слязой І Хваробай, не раз сам жадаў І рад быў са Смерці, але цяпер жаль яму стала жыцця.
I пайшоў чалавек да Бога свайго і кажа:
— Нашто ты, Божа, хочаш адбіраць у мяне тое, што сам дараваў? Забяры ад мяне Смерць.
Бог і кажа:
— Добра, чалавеча, будзе так, як ты жадаеш.
Ішлі вякі, ляцеў час.
I прыходзе чалавек да Бога свайго І кажа:
— Божа, усё я зведаў, усяго зазнаў, адпа толькі рэч нязнаная мне асталася.
Бог і кажа:
— Чаго ж ты, чалавеча, хочаш?
— Смерці, — адказвае чалавек.
I Бог даў чалавеку Смерць.
3 БЛЛЬНІЧНАГА ЖЫЦЦЯ
Змяркалася. Візглівы вецер, як бы з вялікае злосці, ірваў апошнія з дрэў кляповых крывава-жоўтыя лісты, круціў іх у паветры, кідаў аб мокрую брудную зямлю, ганяў з месца на месца, як адкрасаваўшае, нікому не патрэбнае, ні на што нягоднае смяццё, і, закруціўшы, як круціць вір на глыбіні, біў імі аб тоўстыя, жоўтыя сцены, аб вялікія памуцеўшыя шыбы высокіх акон гарадской бальніцы...
I ліплі крывава-жоўтыя лісты да тоўстых сцен бальніцы, як бы падслухаць хацелі, што чутно за імі, і ліплі крывава-жоўтыя лісты да памуцеўшых шыб, як бы заглянуць хацелі...
Праз адчыненыя дзверы бальнічнай палаты № 2 высунуўся бледны твар, адна старана каторага была пакалечана, распухлая і бліскучая, і, распусціўшы доўгія полы вырудзеўшага бальнічнага балахона, ціха — быццам нейкая мара — сунуўся, раз за разам шэпчучы сіплым голасам: «№ 17 канае... дзе служачы? № 17 канае...»
Разаспаны паночны служачы лыпнуў вачыма, працёр іх кулакамі, пацягнуўся і падняўся з свайго месца.
— № 17? — спытаў знехаця.
— Але!
— Вось выбраўся! Супакою чалавеку не даюць!— I, мармочучы нейкую лаянку, падышоў да акна, дзе стаяў крыж, абапал каторага былі непачатыя яшчэ дзве васковыя грамніцы *, выкруціўшы адну з іх, запаліў і паплёўся да канаючага. Хворыя, карыстаючы з агню, прыкурвалі папяроскі, перакідваліся слоўцамі, іншыя — на выздараўлепні — паджартовывалі: «Проціў начы выбраўся, нябось, якраз трапіць да Абрагама на піва!»
— Не бойся, яшчэ не выбраўся, — адказаў другі, —
як пачне збірацца, дык гатоў і прыпазніцца: па поўначы і Абрагам не прымае — чакай да заўтра! Вось чуеш, як хліпае?..
I праўда: здалёку— амаль не праз усю палатку— • чутно было, быццам пасля доўгага плачу, не саўсім супакоіўшаеся дзіця раз за разам хліпала і хліпала, толькі да гэтага хліпання час ад часу прылучаўся нейкі скрыгат як бы сапсаванай, стрыманай машыны...
Так канаў чалавек...
Біты з малалецтва сірата, гаротны праз увесь век свой працаўнік, і вось ужо калі жыццё выціснула з яго апошнія сілы, высмактала кроў, высушыла апошнія мазгі, жылы выцягнула, цяпер тэта жыццё, бачачы, што з гэтага чалавека няма больш чаго выдушыць, ■— кінула яго на бальнічнае ложка, мучыла яго доўгія ночы, цэлыя месяцы і на астатак, угледзеўшы, што тэты кусок надгніўшага мяса гатоў ужо разваліцца, накінулася на апошнія мінуты канаючага і здзекавалася... Так жагнала жыццё замучанае ім цела і за пражыты супольны век, жагнаючы, давала награду па-свойму...
Так канаў чалавек...
Служачы, падышоўшы да ложка, над каторым вісела чорная бляха з надпісам № 17, нагнуўся, узяў за руку, разагнуў касцянеючыя пальцы і ўткнуў грамніцу; але для гэтай рукі, што столькі цяжараў перацягала за свой век, цяпер поцяжка было ўтрымаць цяжар свечкі; схіснулася грамніца на голыя высахшыя грудзі і апошні раз прыгрэла тое месца, пад каторым чуць білася ўжо, даўней гарачае, сэрца.
Служачы падняў грамніцу, паправіў і адной сваёй рукой падтрымліваў і грамніцу і руку ўміраючага чалавека, падцягнуў адной нагой зэдлік і, прысеўшы, пачаў расказваць блізкім хворым, якія былі заўчора хрэсьбіны ў свайго швагра.
Хліпанне і скрыгат не сціхалі... Служачы, скончыўшЫ апавяданне, глянуў на ўміраючага, пашчупаў яго рукі і галаву і, махнуўшы рукой, загасіў грамніцу.
— Не скора яшчэ дасца: саўсім яшчэ цёплы і свечка ўся згарыць, пайду па надзірацеля.
Ускорасці вярнуўся з надзірацелем і кніжкай над пахай. Надзірацель, падсеўшы да століка каля акна, дзе міргатала лямпа, разлажыў кніжку і пачаў запісваць, мармочучы пад нос: «1909 года... 23 дня, чарпарабочы 49 лег воласці... Сымсн сканчаўся ў... часоў...», затрымаўся, але тут выцягнуў гадзіннік з кініэні, глянуў на яго і дакончыў пісаць: «часоў 9 вечара...» — «Ну,— абярнуўшыся да служачага, сказаў надзірацель,— цяпер палавіпа дзевятай, даю, значыцца, яму паўгадзіны часу — хіба годзе — паспее; падасі яму грамніцу, а я пайду; у адзінаццаць прышлю за ім насілынчыкаў па закону,— значыцца,— у дзве гадзіны». ...Ізноў замігацела грамніца, ізноў чутно было і хліпанне, і скрыгат, але штораз радзей, штораз ціпіэй.
КНІГІ ОНЛАЙН
