Ядвігіна Ш.
Выбраныя творы
Ядвігіна Ш.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 410с.
Мінск 1976
— Гэта ад ейнага скарбу, — паказваючы на ключык і скрынку з-пад цвікоў, каторая стаяла пад галавой нябожчыцы, далажыў приставу ўраднік.
Прыстаў, нічога не адказаўшы, выняў з кішэні маленькі бліскуча-белы ножык, адчыніў яго і, падняўшы двума пальцамі шнурок з медалікамі і крыжыкамі з грудзей нябожчыцы, адрэзаў ключык. Сабраўшыйся ў цеспай лазпі народ з цікаўпасці стаў напіраць бліжэй, але ўраднік, насупіўшы бровы, моўчкі натрое за плячамі
свайго начальніка вялікім касматым кулаком сваім, і — зразу паслабанела. Урадпік выцягнуў з-пад галавы нябожчыцы скрынку і паставіў водаль на лаве пад акном; прыстаў падышоў да яе і, доўга круцячы заржавелы замочак, урэшце адчыніў яго і, падняўшы верх скрынкі, глянуў усярэдзіну: на йсподзе ляжала пажоўклая старая газеціна. Падняўшы яе, станавы выцягнуў адтуль маленькую едвабную белую хустачку і, каб лепш разгледзець, страхануў яе. Нешта міганула, упала і, пакаціўшыся, зазвінела. Бліжэйшыя людзі затопалі, расступаючыся, нагамі і падаліся яшчэ больш узад. Ураднік прыкуцнуў і, чыркаючы адзін за адным серчыкамі, стаў пільна шукаць згубы. Урэшце з-пад палка, на каторым ляжала нябожчыца, падняў пярсцёнак і падаў яго прыставу. Пярсцёнак быў залаты з пекным бліскучым чырвоным камнем. У скрынцы, апрача нейкіх старых пацераў, больш нічога не знайшлося.
«Скарб» быў, значыцца, у цэласці, сведкі паказалі, што больш ніякіх рэчаў у нябожчыцы тут не было; на деле яе знакаў гвалтоўнай смерці не знайшлося; справы не было з чаго заводзіць, і па другі дзень Прузыну пахавалі.
Мінула колькі гадоў. Праязджаючы аднаго разу праз мястэчка С..., захапіла мяпе мяцеліца. Прыйшлося падначаваць. У цеснай халоднай хаце неяк не браў мяне соп. Седзячы напроць печы, дзе ў грубцы жарам яшчэ зіхацелі вугальчыкі, а па іх — то там, то сям ускаквалі і перабягалі сівенькія аганькі, разгутарыўся я з падслепаватым дзедам-гаспадаром. Хатнім, відаць, дакучыла ўжо слухаць старадаўнія, адны і тыя самыя яго апавядапні, дык, як галодпы на хлеб, так накінуўся дзед на мяне — свежага чалавека. Прагутарылі мы з ім ажно да белага дня, калі і мяцеліца ўжо крыху сціхла і можна было ехаць дальш — у дарогу. 3-паміж розных яго апавяданняў адно ўрэзалася мне ў памяць.
Вось яно.
Шмат гадоў таму назад, недалёка мястэчка Д...—пры самым тракце — жыў удавец Мікола Стрончык з дачкой сваёй Зосяй. Жылі яны на адзіноце на маленькім — маргоў пяць — але ўласным кавалку зямлі. Сама гаспадарка мала чаго давала Міколу: каня свайго не меў — не ў пару загарана, не ў пару засеяна — дык збіраць не было чаго. Займаўся Стрончык бандарствам, але І бондар з яго быў такі самы, як І гаспадар. От, калі надта прыходзілася цесна І жывая капейка да зарэзу была патрэбна — выдзеўбе начоўкі, згарушчыць які цабэрак, прадасць у мястэчку, палавіну грошаў сядзе ў Лейбы-шынкара, а палавіну прынясе дахаты і аддасць дачцэ.
—■ 3 такімі даходамі далёка не заедзеш, — выгаварвала іншым разам Зося, надзьмуўшы тоненькія, але чырвоныя губкі.
— Нас двое—дык І грошы надвая—па палавінцы,— коратка паясняў Мікола.
— Каб жа татка ўсе свае даходы папалам дзяліў заўсёды — дык чаму ж? А то калі-нікалі ахлапіну якую кіне — і жыві, і хадзі, як жабрачка якая. Сама зарабіць не пайду — хаты не кінеш, — жалілася дачка.
— Добра, добра, падзелімся некалі. Не такая ты ўжо бедная ды пакрыўджаная, як наракаеш,— супакойваў бацька сваю дачку.
Справа ў тым, што час ад часу наязджалі да Стрончыка нейкія людзі. Зоську пасылаў бацька па гарэлку, і баляванне ішло тады ўсю ноч, а досвету выязджалі. 3 імі разам выязджаў і Мікола, а Зоська аставалася праз колькі дзён, а то тыдзень адна ў хаце.
Варочаўся Стрончык заўсёды не з пустымі рукамі: у хаце з’яўляліся крупы, мука, скаромніна; бываў гасцінец і дачцэ: чы пацеркі, чы істужка, а то што-небудзь з крамнага, але грошаў мала калі даваў, хоць Зося справядліва дагадвалася, што ў бацькаўскай кішэні пабразгачы былі, бо Мікола цэлымі днямі прападаў у мястэчку. Але пра-
ходзіў тыдзень, другі, рэдка калі месяц, — а Стрончыку зноў прыходзілася брацца за начоўкі і цабэркі...
3 такім няраўнаважным жыццём мог мірыцца Стрончык, але маладой, прыгожай, поўнай жыцця, дзяўчыны— яно, разумеецца, здаволіць не магло.
Хадзіла яка, праўда, і да местачковых дзяўчат, бывала і ііа вечарынках, але моладзь — не толькі равесніцы, а нат і хлопцы, хоць украдкам ахвотна ўглядаліся — быццам цураліся яе. Гэткія адносіны, само сабой, ранілі сэрца маладой дзяўчыны. Прычыны такіх адносін Зося даўно дагадвалася, але ўпэўнілася яна толькі сёлета — на ігрышчы, якое спраўлялі на Пятра ў рымара, Міхалкі Гуронка.
Найстаршы сын Гуронка — Алёкса — ціхі, спакойны, добры, а што яшчэ важней — гладкі хлопец, ужо з год, як уздыхаў да Зосі. Дзівілася толькі дзяўчына, чаго ён адцягвае, чакае, калі яна прыльнула да яго ўсёй душой, усім сэрцам сваім маладым? Ажно на ігрышчы гэтым даведалася прычыны. Зося сама, сваімі вушамі чула, як Міхалка Гуронак, клікнуўшы ў каморку сына, адчытваў яго:
— Ты мне шуры-муры пе заводзь з гэтай дзеўкай; я ў сваёй хаце заводзіць зладзейскага семені не дам. Mo хіба думает у прымы да гэтай паненкі прыладзіцца? Не спадзявайся: дарма, што ў цябе перад носам паказваецца — і табе і ёй такую лазню спраўлю, што ажно ў небе чутно будзе, а бацьку ў астрог засаджу! Як жывога мяне бачыш — засаджу! Мы яго тут церпім да пары, да часу: усё пометы той варожымся — абакрасці, спаліць могуць шаечнікі гэныя, але калі імя маё ўблытаеш з іхнім, — на ўсё пайду, не па путчу.
Зосі цяпер усё ясна стала. 3 вечарынкі без пары ўцякла яна, як у гарачцы; што рабіць?
Пакуль Зоська была малой — матка пакінула яе сямігодкай — яна верила словам бацькі, што едзе ў заработкі — «бандарыць», як ён казаў, але цяпер, калі дзяў-
чыне мінула семнаццаць летак, яна на словы бацькі круціла сваёй зграбнай галоўкай:
— Добра, добра ўжо, хай сабе баидарыць, абы татка пабандарыў мне пацерак І на спаднічку што новенькага.
Гадавалася Зося, як тое ваўчанё. Маткі яна мала памятала. Чула толькі ад людзей, што чамусь-то матку звалі цыганкам; што дома яна мала спатыкалася, больш па свеце цягалася, але дакладна — як і што — Зося ў чужых людзей дапытваць саромелася, а калі, бывала, запытае бацькі, той збываў абы-чым.
— Якая была — такая была. Няма чаго мёртвых трывожыць, — бурчэў Мікола.
Пасля — пры сіраце, апрача бацькі, нікога не было. Стрончык, для яму толькі знаных прычын, нікога чужога ў сваю хату браць не хацеў. Калі ж здаралася якая вялікая патрэба, браў з мястэчка падзённіцу — глуханямую Стэфку. А так — сам быў гаспадаром, сам — і гаспадыняй, сам — і нянькай. Так і вырасла Зося. Знала яна іолькі бацьку. Для дачкі быў ён добры: не біў, не муштраваў, да работ не ціснуў — спраўляў, што канешна патрэбна, а што іншым разам Зося наракала — дык усё тая прагавітасць, каб белым мець, чым сапраўды была патрэба. Усе іншыя людзі для Зосі былі чужыя; пат з-паміж дзяўчат-адналетак ніводнай не было, з якой бы Зося магла падзяліцца сваімі думкамі, сваёй душой. От, адзін толькі Алёкса быў для яе добрым: баранкамі, цукеркамі частаваў; салодкімі слоўцамі дарыў — з ім яна магла больш гаварыць аб усім, чымся з бацькам, да яго аднаго прывязалася шчыра, моцна. I вось цяпер і яго хочуць адарваць ад яе. Тэта ўсё роўна, як бы кавалак жывога цела адарвалі ў яе самой. Да бацькі мела жаль, да людзей — злосць.
Пасля ігрышча — пятроўкай — людзі, як тыя мурашкі, заварушыліся пры сенакосах. Зося спатыкалася са знаёмымі, і ад іх яна дачулася яшчэ горшай, больш балючай для сябе весткі: Міхалка Гуропак жэніць свайго
старшага сына — Алёксу з Прузынай Сальнічышкай. Вяселле адкладаюць на восень, як з поля збяруцца.
Прузыну Зося спатыкала на ігрышчах і знала яе: баіачка, неприступна, абы з кім не прывітаецца, не загаворыць. Прузыну ніхто не любіў. Цяпер, калі Зося даведалася, што тэта яна, Прузына, адбірае ў яе Алёксу, злосць, якую мела да ўсіх людзей, быццам зраслася ў адпу злосць — пянавісць да Прузыны. 3 якой бы ахвотай паздзірала з яе ўсе пацеркі, істужкі, якімі заўсёды абчэплівалася гэтая Сальнічышка; вочы тыя жабіныя, здаецца, павыдзірала, як котка, задушыла б, каб магла. I днём, і ноччу ў Зосі цяпер была адна думка, адно жаданне: не дапусціць да гэтага вяселля, але як і што рабіць — сама яшчэ не ведала.
П
Сонца ўжо садзілася, а Мікола з дачкой яшчэ завіхаліся каля сена на сваём лужочку: раса не паказвалася, пазаўтра можна было спадзявацца дажджу, дык трэ было і зграбіць і ў невялічкія копачкі паскладаць дый, не маючы каня свайго, пазносіць на насілках пад страху. Занятыя работай, не заўважылі, як нейкі чалавек звярнуў з гасцінца і, падышоўшы да іх саўсім блізка, адазваўся:
— Памажы божа! Добры вечар!
Зося і Мікола аглянуліся. Перад імі стаяў незнаёмы малады — гадоў дваццаць — хлопец, нізкі, худы, але чыста ў крамнае адзеты.
— Дзякуем і вам, добры вечар, — адказаў Мікола, аглядаючы прыбыша ад новай шапкі да бліскучых, хоць запыленых ботаў. — Скуль бог нясе?
— Яшчэ сягоння з гораду; адмахаў вёрст пяцьдзесяг, дык падбіўся крыху, мо б пазволілі сапачыць крыху, пераначаваць, — кажа падарожны.
— Чаму не: і сапачыць можпа, і падначаваць дзе і на чым будзе — на тое лета. А ты, Зося, — звярнуўся да
дачкі Мікола, — ідзі ўжо дахаты вячэру якую там нарыхтуй, і мы зара прыйдзем падмацавацца, а копкі і па месячку знясём — незабава.
Зося, азіраючыся на свежага чалавека, шпаркім лёгкім крокам пайшла дахаты, а Мікола, канчаючы аграбаць каля копак, не то сам сабе, не то незнаёмаму жаліўся:
— Колькі таго сена, і то няма каму сабраць: дзярэш, дзярэш тэты сівец, а пасля ўсю ноч качается з жыватом ды сярэдзінай. Здароўя няма, нядуж саўсім, а тут адна дачка ў хаце; працаваць няма каму — усё ты, бацька, а той бацька не туды ўжо глядзіць; па гадах — яно яшчэ нічога, але нутро ўсё быццам спарахнеўшы — уніз цягне.
— А вы, дзядзька, не паддавайцеся: яно ўніз цягне, а вы яго — угару, — параіў падарожны.
— Э, добра вам, маладым, гаварыць, а як прыйдзе пара — у тую самую дудку зайграеш, што і я цяпер. Але хадзем лепш вячэраць; пасля гэткага шпацару пара з’есці і сапачыць, — сказаў Мікола.
— Сапачыць не адкажуся, а што да яды — не галодны я: разы са два папасываўся і яшчэ засталося, — нядбала адказаў падарожны.
КНІГІ ОНЛАЙН
