Ядвігіна Ш.
Выбраныя творы
Ядвігіна Ш.
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 410с.
Мінск 1976
Але сумы бывалі ладныя: бывалі соткі, былі і тысячы. Апрача таго, мы адмовіліся ад турэмных харчоў, дык нам сталі належныя грыўні выплачваць гатоўкай. Адна была бяда — што ўсё гэта працэджвалася праз шмат чужых рук, да якіх значная частка з нашых капіталаў прыліпала, інакш харчоў было б пад дастаткам.
Але горшая справа была ў тым, што мы былі як бы адрэзаны ад усяго свету: ні кніжак, ні газетаў, ні лістоў ніякіх мы атрымоўваць пе маглі. Вялі мы перапіску з турмой, са сваімі таварышамі, але ж і яны больш за нас нічога не маглі ведаць.
Апрача хлеба — моладзь патрабавала справы духоўпай. Трэба было прыдумаць, вышукаць якую запятку.
Знайшоўся запас паперы, знайшліся, разумеецца, і алоўкі. Ось і залажылі дзве рэдакцыі — дзве газеты сталі выдаваць: адну «дэмакратычную», другую — «кансерватыўную»...
Паміж такой грамады студэнтаў, само сабой, знайшліся і добрыя літаратары, і моцныя публіцысты,— дык матэрыялаў у газету — хоць адбаўляй. Выходзілі газеты толькі, разумеецца, кожная ў адным экземпляры, дык слухаць іх чытанне збіраліся ў найвялікшую камеру.
Нумары былі вельмі ўдалыя: былі — сур’ёзныя стац-
ці, была 1 цікавая белетрыстыка; газеты двух напрамкаў вялі паміж сабой заядлую палеміку, але былі аддзелы, каторыя вызывалі агулыіы рогат: йадта камічна састаўлены былі весткі і тэлеграмы з усяго свету.
Кожны ж з нас дасканальна ведаў, што не толькі са свету, але нат з бліжэйшага завулачка — ніякая вестка да нас дайсці не магла, а тут раптам чуеш — то ў сур’ёзным, то ў камічным тоне — састаўленыя тэлеграмы з Берліна, Парыжа, Лондана, Пекіна, з Амерыкі, Японіі і г. д. Яшчэ смяшнейшымі былі «прыдворныя» весткі расейскага і загранічных царскіх двароў.
Чаго і аб чым толькі там не пісалася! Бакі надрываліся ад смеху!
Але ж усё-такі газеты прыналежалі да паважнейшых нашых занятак.
Маладыя, здаровыя сілы дамагаліся руху, размаху. I ось узяліся за чахарду. На доўгіх калідорах турмы ўстанаўліваўся цэлы чарод да бялізны раздзетых хлопцаў, і адзін праз другога пачыналі скакаць і скакаць, ажно да добрага поту.
Мала гэтага: прыдумалі яшчэ нешта больш камічнае, хоць мо крыху ўжо і дзяцінае: гулыію ў жандараў.
Ось бачыце, як нейкі рослы барадаты студэнт чацвёртага, калі не пятага курса, медык,— ускочыў на плечы свайго таварыша, абхапіў яго нагамі і рукамі і гойсае, быццам па кані.
— Вперед! Вперед! — крычыць ён.— Асадзі назад! Назад асадзі!
За ім гоняцца студэнты, б’юць быццам — як жандара — кулакамі, стараюцца яго сцягнуць, зваліць на зямлю, а той ажно пеніцца — так адбіваецца.
А тым часам гэткіх жандараў прыбывае і прыбывае: калі ты сам не ўскочыў каму на карк, дык, абы заўважылі твае здаровыя плечы, ускочаць на цябе.
'Нікому і ў думку не прыходзіла гневацца за гэта; наадварот: трэба было яшчэ ржаць і добра выкід-
ваць нагамі — падбрыкваць, як і прыстала добраму каню.
I калі я ўспамінаю мінулае і прыглядаюся да цяперашняй моладзі, то ў мяне з’яўляецца адно пытанне: калі яны маглі так хутка пастарэць? Хто так хутка вырваў у іх маладую душу? Хто пазбавіў іх гэтага найдаражэйшага скарбу?
Даўней — навука была навукай, і, разумеецца, больш ёй займаліся, чым цяпер; сур’ёзныя заняткі, сходы, парады, праца ў бібліятэках і інш. ішлі не спыняючыся, аднак заставалася часу, калі маладая, не затручаная яшчэ нічым душа рвалася да шчырай, мо пат часам крыху наіўнай, але чыстай, праўдзівай весялосці.
Але пашто аб гэтым успамінаць? Пашто гаварыць?
Не течет река обратно, Что прошло — того не будет...
Знайшлі мы і яшчэ адну занятку, ды нат вельмі прыемную: канцэрты.
Смешна цяпер можа каму выдацца, як можна было даваць канцэрты ў Бутырскай турме, а тым часам праходзілі яны вельмі цікаўна, гладка, удала.
Апрача агульнага, нарыхтаванага паміж сабой хору, выступалі асобныя канцэртанты: салісты, дуэты, трыо, квартэты і г. д. Паміж імі былі такія галасы, якія можна было пачуць толькі з добран тэатральнай сцэны. Былі дэкламацыі, маналогі, экспромты. 3 вялікай люботай можна было ўсё гэта слухаць.
Іншым зноў разам — выклікалі мы начальніка турмы — палкоўніка, прозвішча каторага ўжо пе памятаю — быццам па вельмі важная справе. Ен заўсёды з’яўляўся ў хуткім часе. Але трэба было бачыць яго, як, акружаны грамадой студэнтаў,— ён — то чырванеў, то бялеў. Ужываць якіх-колечы рэпрэсій проці студэнтаў, відаць, яму было забаронена, дык быў, дрыжучы перад сваім старшым начальствам, паслухпяны.
А, праўду кажучы, ніякай справы да яго мы не мелі: ось так толькі, абы чымся з нуды заняцца.
Палкоўнік стаяў, а ўвакол яго гудзелі маладыя галасы:
— А што чутно ў Іёкагаме? А што дзеецца ў Конга’ Што з турэцкім султанам? Ці праўда, што яго жонкі збеглі? — і гэтак дальш, у тым самым напрамку.
Ен разумеў, што тут строяць жарты, але трымаўся, як мог, каб не страціць сваёй павагі: выкручваўся, як уюн, каб у чым-колечы не здрадзіцца, і калі ўжо даваў драпака ад нас, то мы дасканальпа бачылі, што нат найлепшая маскоўская лазня не магла так дагадзіць пану палкоўніку, як дагадзілі яму мы.
Гэтак перакульвалі мы дзень за дзяньком... Але чым дальш япы цягнуліся, настрой рабіўся тым больш сумны. Прыходзілася шукаць новых спосабаў, каб падтрымаць, ажывіць пульс маладога, непрывыкшага да такіх абставінаў жыцця.
Паміж сябрукоў нашага Менскага зямлячаства найцяжэй прыходзілася ад такога жыцця, як найбольш уражліваму душой — Івасю.
Кідаўся ён на нары, выцягваўся ўдоўжкі і пачынаў выць — настаяшча выць воўкам.
Хто не падходзіў з таварышаў дапытвацца: што яму такое? — ён коратка і нат сярдзіта адказваў:
— Выць хачу — ну і выю! Не перашкаджай голасу маёй душы!
— Ну дык і вый,— раілі яму таварышы,— гэта памагае.
Але ўскорасці Івася знайшоў другую сабе занятку: закахаўся! Знайшоў спосаб у Цэнтралыіай Бутырскай турме — закахацца! Праўда, мы — землякі — добра яго ведал і:
Co oltarz — to ofiara...
Але гэтую афяру здацен быў вышукаць хіба толькі Івася.
Побач з нашай — 28-й камерай — пад простым кантам— пачынаўся на тым самым наверху аддзел арыштаваных кабет. Прытуляючыся да кратаў апошняга свайго акна, Івасю ўдалося не толькі з імі разгаварыцца, але завесці перапіску. 3 запісак, якімі пахваліўся перад намі Івася, відаць было, што пісала іх нейкая маладая дзяўчынка. Праўда — ці не — хто згадае? Але пісала, што бацьку яе несправядліва засудзілі ў ссылку — на Сібір, а яна — як дачка — ідзе дабраволыіа за ім, а што не мае спосабу прабрацца сваім коштам, дык аддалася ў лапы турмы (такі звычай быў тады сапраўды). Гэта можна было пераканацца па іхняй адзежыне: праступніцы насілі ясна-жоўтыя халаты; паступіўшыя дабравольна адзяваліся ў сваё — як хацелі.
Так ці іначай, а наш Івася закахаўся, і асабліва ноччу — пры месячыку — заўсёды бачылі мы яго прыціснутага да кратаў апошняга акна нашай камеры.
Шчаслівы! Сапраўды шчаслівы! Мы тады і гэтай радасці і ўсцехі знайсці не маглі...
Ад той безрабоціцы, якая нас агортвала ў Бутырках, пачалі мы шукаць новых і новых выхадаў. Надумалі мы ўрэшце зрабіць інтэрнацыянальны канцэрт і тэатр.
Да гэтага канцэрта падгатоўваліся сур’ёзна цэлымі нацыянальнымі групамі. I — калі ён распачаўся — сапраўды было што паслухаць і было на што паглядзець.
Першымі выступалі ўкраінцы са сваімі, душу захопліваючымі, меладыйнымі песнямі.
Расейцы выступілі велізарным хорам, у якім чулася скарга, велізарная скарга здаўна набалеўшай душы:
Укажи мне такую обитель — Где бы русский мужик не стонал...
Пасля выйшлі палякі. Іх грозпае, мала яшчэ тады другім знанае:
Z dymem pozarow...
Л пасля жаласлівая мелодия:
Boze, cos Polskg
Przez tak dlugie wieki...—
зрабілі на ўсіх вялікае ўражанне.
Выйшлі каўказцы. У песнях іх чуліся нейкія дзве спрэчныя мелодыі: ад адных — чулася нешта дзікае, пабеднае, ад другіх — веяла на нас нейкай дзіўнай, нязнанай, саўсім не зразумелай для нас сумнотай.
Выступалі літоўцы, латыши.
Апрача песняў былі і нацыяналыіыя скокі: польская мазурка, каўказская лезгінка, расейскі камарынскі і г. д.
Усіх спатыкалі і праводзілі громкімі, дружнымі воплескамі.
Канцэрт зацянуўся. Ужо добра сцямнела, калі разышліся.
Вярнуўшыся ў сваю камеру, мы — менчукі — паўкладаліся да сну. Але тэты сон аніяк да нас не прылятаў. Чаму? і самі яшчэ добра не разумелі. От — гутарым, шэпчамся, быццам баяліся, каб хто іншы нас не падслухаў.
Калі глянем, ажно і нашыя суседзі — случчакі, магілёўскія, вітэбчане — неяк не могуць спакойна прымасціцца на сваіх нарах: усхопліваюцца і таксама шэпчуцца, як мы.
Што за причина? Гэткі-то ўдалы быў канцэрт, гэтакто весела там было, а тут — на табе: маркотна, але то так маркотна зрабілася на душы, што, здаецца, гатоў кожны з нас хоць у вір — галавой.
Паспаўзалі мы з нараў і сышліся разам са сваімі суседзямі — таварышамі, каторых мучыла, як мы бачылі, таксама нейкае неспакойства.
Але неяк нічога ў нас не клеілася: кожны гаварыў аб нейкай дробязі, аб нейкім глупству, старанна абмінаючы тое, што набалела і трывожыла яго душу.
— Таварышы, браткі мае родныя! — пачуўся пры-
цішаны, мяккі голас недзе саўсім збоку.— Што ж з намі сталася? Чаму прыціхлі галасы нашыя? Чаму нас агарнула такая сумота? Чаму не хапае нам слоў выліць той жаль, той боль, якія запанавалі ў нашым мазгу, у нашим сэрцы, у нашай души? Што тэта?? — кідаў пытанні ён.
Але адказу не было: сціхлі ўсе,— сціхлі і ўважліва ўглядаліся ў мала тады яшчэ нам знанага прамоўцу.
3 доўгімі валасамі, з яснымі блакітнымі вачыма, стуліўшыся неяк, сядзеў ён на нарах і цяжка дыхаў.
— Причину такога настрою,— пачаў ён дальш,— трэба шукаць у тым уражанні, якое зрабіў на нас сягонняшні канцэрт. Чулі мы там такія прыгожыя песні — украінскія, расейскія, польскія, літоўскія,— скажыце ж вы мне, чые песні найбольш вам спадабаліся?
— Усе яны аднолькава прыгожыя, усе яны роўныя,— адазваўся нехта з нараў.
— Спытайцеся ж тых, хто сягоння там пяяў — не такі адказ пачуеце вы: паляк — будзе хваліць сваю песню, украінец—-сваю, расеец — сваю, і гэтак далып,— зноў пачуўся голас першага прамоўцы,— і — не дзівота: кожнаму сваё роднае — наймілейшае, найдаражэйшае; для нас жа яны, вы сказалі праўду,— усе роўныя, аднальковыя, бо... адналькова чужыя!
Мы — паміж гэтых народаў — як тыя пакрыўджаныя сіроты... Так — пакрыўджаныя: адабралі ў нас волю, свабоду... ну, але путы налажыць — на нашыя думкі, на нашыя душы — не ўдасца!..
КНІГІ ОНЛАЙН
