Каханы горад
Антон Адамовіч, Янка Юхнавец, Лявон Савёнак
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 372с.
Мінск 2006
— Народжанае — нараджае, абнаўляецца! Тады, мой сын, і дурань памрэ ад гэткае размовы!..
I ён болей нічога не сказаў Міхасю. У настроі Цярэмавым тым днём жылі дзьве крыўды: крыўда ад палкоўніка, пра якую ня ведаў Міхась, і крыўда на Міхася — ягоную думку пра сваю нацыю.
«Чаму неспадзеўна?» — падумалася Міхасю.
8
Гэтаксама, як напярэдадні спатканьня зь Міхасём, дзед Цярэм ізноў кінуўся душой у парываньні благога неспакою. Здарэньне ў царкве, а найбольш словы ад немаведама за што забітага летуна і кароткая гутарка зь Міхасём па дарозе дахаты, якая блізу нічога й не давала яснага, усё-ткі кранала ягонае старое пачуцьцё, яно праніклівым голасам казала яму аб зусім адмоўнай зьяве сярод нахлыні сусьветных падзеяў.
Ягоны позірк найперш бачыў толькі сваё, а сьцяг іншага, чужацкага, разумеў як пабочнае. Апрача ўсяго, да настрою, напэўна, шмат спрычынялася й біцьцё ад палкоўніка. Але ён цярпеў гэта: не хацеў выдаць сябе Міхасю, каб той учыніўся помстай. Дый Міхась таксама неспадзеўна паказаўся расьцягнутым
і трухлявым у дацемленьні сваіх ручаньняў з паглядамі на закарэлы мярлог зь незадрымалымі мэтнасьцямі некаторае колькасьці валадарных нацыяў...
А Міхась, сваім парадкам, бадай што цешыўся Цярэмавай бязгутарнасьцяй: ён таксама думаў, але апынаўся між сваіх думак толькі ўв адным моманце дня — спатканьня ў царкве. Ды прохань усяму таму змрочнаму й смутнаму была пераважна тайніца жанчыны з двара. Ён і цяперака ў хаце, ахутанай восеньскай гушчэчай вечару, бачыў яе перад сабой. Штосьці незнарок цягнула яго даведацца пра яе больш. У ейных вачох і адвазе памагчы ўнесьці ў сьвятыню дамавіну Міхась знаходзіў невымоўны прывід добрага й вялікага захаваньня ў жыцьці. Але ў самым развоі думаньня пра незнаёмую Цярэм зьвярнуўся да яго, прапанаваў:
— Цягні страву зь печы, вячэрай.
— А чаму ж вы ня хочаце? — падазрона згадзіўся й спытаўся Міхась.
— Ат, ня хочацца — кладуся адпачываць... Надвор’е пераменіцца: баляць і ціснуць грудзі. Ды што зробіш — старасьць!
Міхась пачаў выцягваць страву зь печы. Ён, выгаладаны ў няволі, вельмі шмат думаў пра ежу, а дзед, надалей моўкны, распрануўся і лёг адпачываць на сваёй ляжанцы.
У іх, у аднаго і другога, уцякалі словы гутаркі, а тымі, што ўжо перамяніліся, — дык адно толькі, каб усьцерагчыся журнасьці непаразуменьня.
Пад шамаценьне Міхася каля печы, а тады каля стала за ежай зь яшчэ большай цепрасьцяй Цярэм пачаў ажыўляць чароўнае суквецьце думак. У кожнай зь іх знаходзілася магчымасьць перамогі над рознымі гмахамі й драбноткамі, якія не лагодзіліся або не падтасоўваліся да ўмовы здабыцьця свабоды ў жыцьці. У вацеве зачэпленых душой мрояў ім краналася ўсялякая метульга дачыненьняў кожнага народа да свае незалежнасьці. Аднак у перакананьнях, у спадзяваньні нечаканасьцяў, у разнаякіх памаўзьлівасьцях выклікаць адзін уздых абнаўленьня нацыі спыніліся даўменьні, ад якіх ажно заціхала сэрца Цярэмава. «Мы прызвычаіліся калісьці жыць незалежнымі, і яно, незалежнасьць, зрабіла нас лядайкамі думаць пра нацыі-захопнікаў...» I адначасным забегам папярэдзіў Міхася другім клопатам:
— Ты ж і Мурзу дай есьці — чуеш, як гаўкае?
— Добра — я зараз, — адказаў Міхась.
За колысі часінаў развагаў Цярэм задрамаў, і ў сьне ён таксама думаў далей пра свой неспакой. Цярэмавы вусны ў сьцені
ляжанкі краталіся, шапталі штосьці незразумелае. Але ў далёкім кутку душы й розуму яны клаліся зразумелымі неаддзеленымі ад ягонай старэчай постаці.
Рыпнулі дзьверы ў трысьцені, і гэты нешта кажучы гук перарваў ягоную дрымоту.
Міхась вяртаўся з панадворку, занёсшы ежу сабаку.
— Што, ня чуеш? — дзіўным усклікам скрыкнуў Цярэм, і тады ён пры спатканьні зь цьмяным сьвятлом ліхтара ахамянуўся: — Ах, гэта я спрасонку!..
— Сьпеце, сьпеце. Я таксама іду спаць, хоць і ранавата яшчэ. — Ага...
Цярэм заплюснуў павекі і, па-ранейшаму санлівы, стомлена апусьціўся на цьвёрдую пасьцелю. Зноў заблукалі словы з уявамі, што ня вельмі выразьліва спыняліся перад ім — яны ўсё беглі, круціліся, пераменьваліся выглядамі... Тая дамавіна зь няведамым летуном была быццам бясконцай дарогай, домам і небам з роўнымі, бураватымі плямамі на месцы сукоў, ужо абгабляваных кружкамі-вокамі. Празь іх ён бачыў самога ды іншых стомленых, але яны, як пчолы ў шкляным карані, не сядзелі каля доньня, а паўзьлі ўсё да вершаліны дужа крутое гары. Ён бачыў марудную мітусьню людзей з чырвонымі абліччамі, аблепленымі спацелым валосьсем; у іх кожнага ўваччу была няўмольная да напуханьня велізарная сьлёзіна, якая вось-вось азначвала напагатаванасьць скрапнуць і разьліцца.
Ажно да самае вершаліны і па адхонах гары густа ляжалі патарчакі зь людзкіх касьцей. Іхную перашкоду ніхто не парушаў: жывыя людзі паўзьлі, праціскаліся паміж іхнымі невялікімі прасторамі. Шмат хто з жывых перамешваўся зь імі — прападаў.
— Што ты? Ідзі, ідзі! Ты ж юнак, чаго тут круцісься на дарозе? Няўжо я, стары, мушу цябе ўпрошваць?.. Пусьці тады — я сам!
— Куды?
— Як — куды? Ты хочаш у дамавіне застацца? Тлець хочацца?
— He! He! Я мусіў быць іншым!
Але Цярэм, заміж далей гутарыць, паглядзеў на расхрыстаную кашулю на грудзёх у летуна: чорна-чырвоная дзірачка ад кулі выкручвала з свае сярэдзіны лісткі паперы з зацемкамі.
— Навошта ты пісаў гэтыя словы, хто іх чуў і пачуе? Ты ж быў летуном-сокалам, у цябе ж была зброя заміж іх...
— Старэчы! Ты прагнеш змаганьня?
— Але! О, я люблю адшукваць і здабываць маё!
— Дык жа чым? Дзе ж у цябе хоць бы снасьціна старавечнага чалавека?
— Ланцуг адвяжу ад Мурзавай будкі — вось пабачыш...
— Ты дрывіш, старэчы... Ты, як той генэрал, што змагаецца супраць ворага і адначасна супраць ягоных дзяцей, жанок і старых бацькоў...
— Які ты няшчасны юнак! Ты сп’янеў ад сваіх словаў і цяпер стаіш перада мной бяздумны, зусім бяздумны... Ты запамятай: той генэрал неразумны, ён толькі жадае абвесьціцца пераможцам, пацерабіць сваю ўвабразу пыхай велічы. А ён, ён — звычайны караед, які ня цеміць, што ім падточанае дрэва хоць і ўсыхае, ды, пакуль зваліцца, можа стаяць доўга-доўга і яшчэ нават высьпельваць сваё насеньне...
— Чакай, старэчы! Я разумею цябе: у змаганьні няма няроўных, ёсьць толькі пераможцы й адоленыя. Ды вось валей адкажы мне на гэткае пытаньне: ці гэта злачынства, калі ёсьць абарона свае веры, мэты тым самым злачынствам, тым самым змушэньнем?
— Ты шмат гаворыш, юнача! Дазволь мне. Ты, мабыць, манісься зьнішчыць тых тым самым шляхам: сваёй несправядлівасьцяй — учынкам галоднай сьмерці й расстрэламі, га?
— На баку хутар, але ўбогі не палянуецца завярнуць да ягоных гаспадароў па ўбожыну!
— Дык як тады?
— Ты ж дамагаўся ад мяне гэтага слова... Ты, можа, чуў адну невялікую зваротку зь песьні?
— Я не люблю песьняў, не люблю, мой родны, мой няведамы Ісус: я ня ўмею падпраўляць людзей клічам песьні ці прамовай правадыра. Я... я ўмею пакугаваць!
— Ты?.. Ад парываньня твае кволасьці й старэчай агнявіцы нічога не народзіцца, а я... я... О, ледзь не забыўся на маю песьню:
Зноў у радасьці глядзім на неба, меч на дзязе.
Мне ён трэба...
— Якая даўгая — не сьпявай... Твая рана ад сьпеву робіцца большай, і там... там нешта жывое, жывое — не сыіявай!
■— Раны ад ран, старэчы. Яны ад самага пачатку сьвету. Мусіць жа недзе нешта разарвацца, загінуць на целе, каб выйсьці стуль новай душы, што потым не ўкрыжуецца, не разойдзецца ад пацалункаў дабра і зла, яны — жыцьцё наступнаму: табе, камусьці іншаму... Сьмешна спрадвечнае?
— Мне?.. Дай агледжу цябе ўсяго, дазволь, мой хлапчукІсусік, дазволь... Мне хочацца пацалаваць цябе...
— Ты прагнеш, каб я быў нованароджаным дзеля пацалункаў?
— He! He, мой сынку, навошта! Ты ўжо навучыўся рухацца і здабываць умееш, ты адвык плакаць... хвалявацца ўмееш.
— Ад гэтакай гутаркі й дурань памрэ — здаецца, ты сказаў мне?
— Я не казаў гэтак!.. Міхась, Міхась, чаму ты перабраўся ў забітага?
— Хлусіш, родны! Я адно хацеў быць зразумелым. А быць зразумелым — зрабі непажаданае, нават неканечна ў тым неспадзеўнае, бо тое, непажаданае, і так для іх не сьвятое.
— He кажы: хлушу. А калі так, дык жа я мушу падагнаць цябе ў жыцьці, ці толькі падумаць?.. Годзе, годзе вусьнявіць: барзьдзі, барзьдзі!.. Ах, як позна! Дзе людзі нашыя? Дзе? Ах, вунь, вунь, здаецца...
— Адляжа, дзед: ня позьніцца ноч, ня позьніцца й дзень — пажджы расказваць пра цэдзіва.,.
— Я? Я — цэдзіва — людзі нейкія?
Цярэм прачнуўся ад свайго скрыку, і Міхась таксама. Міхась, найперш запаліўшы лямпку, падышоў да яго й прыклаў адразу далонь на лоб. Цярэм быў спацеўшы. Ягоныя вочы глядзелі звар’яцела на Міхася. У памяці адным схопам застыглі перад ім прывіды сну — ён, нейкі час асьветлены лямпкай і рухамі блізасьці Міхася, яшчэ дрывіў іх.
— У вас гарачка, захварэлі.
Тады Цярэм уцямна пачуў і зразумеў Міхасёў гутар.
— Кладзіся, сынку, не хвалюйся: звычайна нейкі дзяцінец прысьніўся, і я крыху патросься. He турбуйся.
Міхась не паверыў. Доўга трымаў далонь каля лобу Цярэмавага і колькі разоў паслухаў пульс.
Цярэм у сапраўднасьці і не хацеў, каб той баржджэй адышоўся ад яго: ён невыказна, аслодна каяўся ў сваёй душы за кпіну Міхасю мінулым днём, ідучы дахаты ад старшыні воласьці. Цяпер у вялікай празьмернасьці адчуваньня Міхась разумеўся да сьмерці блізкім і неадступным, і гэтае пачуцьцё ў
тую часіну адкавалася адным неразрывам зьвязку — пад ягоным узьдзеяньнем ён ледзь не сказаў: «Міхась, будзь са мной, пакуль я жыву, ты — усё для мяне!» Яму не хацелася якой-небудзь іншай сутані, друтой спакусы.
— Вы паспрабуйце ня памятаць пра сон, і гарачка ад хваляваньня міне.
— Дзякуй, Міхаську, дзякуй! Гасі агонь — сьпі... Каранаты дзядок я: са старасьцяй спрачаюся.
9
Міхась сярод ночы часта разбуджваўся й падыходзіў да Цярэмавай ляжанкі. Слухаў ягонае дыханьне, клаў далонь на лоб. Цярэм цэлую ноч пасьля таго, што гэтак дзіўна прысьнілася, ня зводзіў павекаў; кожны раз, як толькі падыходзіў Міхась глядзець за ім, прыкідваўся, што сьпіць, ня чуе. Ён у сусьцігу даўгаватага жыцьця мо’ ўпершыню натрапіў на сэнс самога жыцьця — прынамсі, гэтак яму думалася і ачуньвалася ў тую восеньскую ноч на ляжанцы.
«Дзеля чаго пазбывацца пошчыку блізасьці роднага чалавека, каб потым хвалявацца аб ягоным жыцьці? Аддаць яму ўсе найлепшыя адчуваньні свайго жыцьця, а тады асабістай, бацькоўскай чысталюбасьцяй змусіць яго пакінуць цёплы куток толькі дзеля таго, каб здабыць неабходнае на захаваньне ў днях... навошта?» — разважаў пытліва Цярэм.
КНІГІ ОНЛАЙН
