Каханы горад
Антон Адамовіч, Янка Юхнавец, Лявон Савёнак
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 372с.
Мінск 2006
I ён зарокся ніколі ў будучыні не рабіць Міхасю благіх даветаў, празь якія той мог бы зноў пакінуць яго адзінотным сярод лесу і поля.
Назаўгра, раньнем, яны ўсталі адначасна. Міхась сказаў, што ён не наўважан адкладваць надоўга атрыманьне пашпарту, зьбіраецца ісьці ў Менск.
— Але ты, Міхась, будзь ласкавы ўзяць з сабой торбачку, — папрасіў Цярэм.
— Навошта?
— У такі час ня вельмі сорамна хадзіць з торбай.
— Я абыдуся бяз лусты...
— Луста — лустай, Міхась, а торба сама сабе гаспадар... Перад колькімі днямі, пакуль ты вярнуўся, я кожную раніцу з Мурзам хадзіў да Менску і заносіў расьсечаныя кускі дзічыны галодным і ўбогім. Там цяпер горш, чымсьці ў паўголадзе — блізу ўсе мянчане ўбогія. Вось таму і ты вазьмі занясі дзічыну для іх. Сяньня аддай яе калекам, што зьбіраюцца каля сьвятыні Пётры й Паўлы.
— 3 прыемнасьцяй зраблю, — пагадзіўся Міхась.
Яму жадалася як найхутчэй убачыць прынесеную вайной неспадзеўку роднай сталіцы. Сталіцы, ад якой гэтак шмат асталося ўспамінаў з маленства.
Сонца выплыла з-за вершалін лесу і, ня надта ўзьляцелае ўгару над імі, сьвяцілася восеньскай астыгласьцяй, бы расчыненая цемрадзь ночы. Ранішняя смуга расьсьцілалася нізка. Вогкая, гладка даторквалася кожнага выступу над зьверхняй зямлі — прыносіла заўважнасьць цёплага дыханьня ў скронях камянёў, у плажме муравы. Дарога, праложаная па роўным узвышшы, адсьвечвала шэра-жоўтым кантам пяшчанага адхону. Міхась пайшоў да Менску наўпрасткі ад дарогі. Аж з прастору мурожнага сухадолу былі бачны дахі паўзгародных сяліб Менску, іх вырывала із смугі сонца — уцалелі ад вайны. Ад скраёў сталіцы Міхась азірнуўся на лес, за якім хавалася Цярэмава сяліба.
— Ён там чакаў мяне, — мімавольнай любасьцяй прагаманіў ён і пайшоў шпарчэй.
Ранішняга рэха ў сталіцы ня шмат. Толькі дзесьці замест яго ракацеў самалёт і адзінотна дыміў на паўдзённым баку невысокі комін заводу. Пасьля доўгага расстаньня і пад уразай Цярэмавага апавяданьня пра сталіцу, яна ўяўлялася Міхасю бадай пакінутай будкай садоўніка ў запусьцелым садзе. Яна спаткала яго наводлесьцяй ня ўявы, а вобразамі існасьці. Адразу за рэдкімі наўгароднімі будоўлямі перад вачыма Міхася разьбегліся шырызны развалін, яны слаліся ажно да самай Сьвіслачы. Уцалелы тэатр оперы і балету зь некалькімі адлеглымі ад яго камяніцамі высіўся над грудамі цаглін, бэлек і водаправодных трубаў. Вуліцы сярод руінаў ляжалі, быццам акамянелыя гіганцкія яшчаркі. Блізу да самага пляцу Волі Міхась не спаткаў людзей. Пацукі беспалохна бегалі па друзах і разбураных сьценах.
Пляц Волі, што калісьці раптоўна ўзвышаўся, нібы выпукласьць старавечнага шчыту, нібы насыпаны курган, плажміўся ў несуладу руін. Званіцы сьвятыняў, уцалелыя ад бамбардыроўкі, і вежа з абвіслымі стрэлкамі гадзіньніку тырчэлі над пляцам. Ад іхнай узгоні ўвышкі неба і не прабадала пачуцьцё людзкой душы, у скрайках якой пранізваецца тая гонкасьць якімсьці імём несумніўнай думкі ў сваё. Ад іх заўсёды пераможаным людзям увейваецца вера; ад іх часта зьяўляецца перамена ў імкненьнях; яны, узьнесеныя з абцёсаных камянёў, прынукваюць не забыцца велічна-роднага; яны выхопліваюць зь людзкога пачуцьця немагчымае і робяць яго магчыма-зьдзяйсьнё-
ным; яны незвычайнасьць роднага жыцьця і прысьвята чамунебудзь неабходнаму ў змаганьні, чаму-небудзь злачыннаму супраць злачынства, ад якіх толькі тады ўздрыгнесься, калі пройдзеш пад прывітаньні народу каля гэтых сымбаляў у супакоі — яно здарылася і здабылася...
Песьня спрадвечнага разбурэньня! Ніхто ня ведае, дзе яе пачатак быў і калі пачнецца канчатак яе! Глыбы зруйнаваных дамоў, музэяў, тэатраў і лякарняў лажацца шарахатай апранай на зямлю й жыцьцё! Мірсьціць хаос імкненьняў і думак! Заплюшчваюцца вочы ў тупой звар’яцелай асалодзе існаваньня быцьця, і пад тупаценьнем брудных воявых ботаў апыноўваецца, не на прокмець, пляма ад якога-небудзь народу! Захаваньне жыцьця сваёй нацыі ў сьмерці іншых нацыяў!
Каля Дома працы, які, можа, цудам застаўся цэлым, стаяла шмат аўтамашын. Уздоўж сьцяны над уваходам былі выведзеныя нямецкія словы, яны значылі прыладнасьць гэтае будоўлі да ўлады немцаў на акупаванай Беларусі.
У пачатку дзясятае гадзіны раніцы там часьцей зьяўляліся людзі, часьцей замітусілі немцы, апраненыя ў жоўтую вопратку, яны то прыяжджалі туды, то ад’яжджалі ў нізкіх чорных лімузінах або ў звычайных, сталёвага колеру, вайсковых машынах. Міхась паназіраў за асаблівасьцяй рухлівасьці немцаў і сваіх людзей. Ён ніколі ня мог потым адказаць сабе на ўсё тое, што тады падумалася й разважылася — яно засталося ў ім нямотным успамінам аб чымсьці нявырашаным у вякох цярпеньняў. Ён меркаваў: яно падасьпела яму ад часін спачуваньня разбуранай сталіцы, а можа, хоць і каротка пазнаў іх, ад пакутаў у палоне.
Той раніцай Міхась быў больш суровы і жорсны. У ягоным сэрцы зіхрылася нянавісьць ня толькі да немцаў, у ім знайшоў прыстанішча выкліч усяму людзтву, усяму таму, хто імкнецца панаваць, агтыноўвацца ў слодычы шчасьця разбою над іншымі народамі.
У маладым парку перад Домам працы Міхась сеў на паўзломленую лаўку. Яму не жадалася барзьдзіць спытацца, дзе сьцьвердзіць сьведчаньне асабістасьці. На яго дзейнічала блізіня сталіцы: імкнула апынуцца ў прокмеці хіжака, — зьнішчай тых, хто зьнішчае! Ён нават палетуцеў пра волата-чалавека. Мроя заўсёды адчувальная ў бясьсільлі й вельмі неабложлівая ў парываньнях.
Міхась не пайшоў атрымаць сьведчаньне — успомніў пра Цярэмаву торбачку, накіраваўся да манастыра, дзе зьбіраліся ўбогія, аддаць ім убожыну.
Манастыр з саборам ацалеў ад бамбардыроўкі. Ад вуліцы яго старанна адгарадзілі тонкімі пілёўкамі. На двары перад сьвятыняй не было нікога, але дзьверы ў сьвятыню былі адчыненыя нарасьцяж. Празь іх Міхась бачыў бражовае мірсьценьне лямпадак і сьветлую срабрынь асягоў сонца. Ён увайшоў туды. Каля самага алтара стаяла на каленях жанчына і пасьля кароткіх шэптаў хрысьцілася. Міхась ня бачыў яе твару, але разборліва чуў словы ейнай мальбы. Ён перахрысьціўся й пачаў азіраць даўно нябачаныя абразы сьвятых і апосталаў. Некаторыя зь іх вельмі прыгожа былі выкананыя і апраўленыя ў рамы. Але яму не прыйшлося доўга азіраць іх — жанчына ўстала і зьвярнулася да яго.
— Памажэце мне выйсьці.
Міхась не адразу адказаў ёй. Ён глянуў на вытыркненыя калені з-пад кароткай сукенкі, якія чырванеліся пасьля стаяньня на іх. Яна чакала, упершыся ў пустэчу сьвятыні чорнымі кружка.мі тканіны на вачох. Яна была маладая.
— На знадворак?
— Але. Калі ласка!
Каля выхаду яна папрасіла Міхася падаць віялянчэль, якая стаяла ў кутку карыдору, пакіненая падчас мальбы. Ён запрапанаваў памогу паднесыді. На твары дзяўчыны прабег звычайны ўсьмех удзячнасьці, але смутны і церпны.
На ганку сьвятыні, папярэджваючы сьляпую аб наступнай усходцы, Міхась спакмеціў, што яна прыгожая дзяўчына. Нават чорныя навязкі не псавалі ейнага аблічча. Навошта чорныя навязкі?
— Калі ў царкве няма людзей, я выходжу сама.
Міхасю не хацелася пацьвярджаць існасьць няшчаснай, ён толькі міла глядзеў на яе.
— Пакіньце мяне каля ўваходу на царкоўны двор, я там заўсёды іграю -— зарабляю мой хлеб і соль.
Яна зноў, павярнуўшыся да Міхася, усьміхнулася.
— Вы адны ці родзічаў маеце?
— Маму. Але яна хворая, вельмі хворая... Ня кожны дзень зарабляю ўбожыну — галадуе...
— А вы не іграйце сяньня — я дам вашай маме есьці... Мо’ хопіць на тыдзень...
— Шчырае дзякуй вам!
— А доктар глядзеў вашу маму?
— Вашае падараваньне найлепшы докгар для яе... Якая я шчасьлівая! Перавядзіце мяне праз вуліцу, а там я ўжо сама па-
траплю. Я прызвычаілася знаходзіць свой дом... Я жыву з мамай у доме, хоць усюды, я думаю, руіны, руіны...
— Я давяду вас да дому і агледжу вашу маму — я доктар, — дазваляеце?
Сьляпая нічога не сказала Міхасю толькі, бы ў нязносным болю, сьціснула вусны, ашчапіла яго і заплакала, ён пацалаваў яе ў скронь.
У сьцежнай вуліцы да Дому працы іх спынілі жандары і латыскія добраахвотнікі. Па вуліцы, у ахове салдатаў СД, ішоў іхны начальнік Лібіц із спадаром Арэмчыкам. Лібіцу зажадалася азірнуць вялічча руінаў, натвораных розумам і рукамі ягонай нацыі. Ён меў звычайную цікавасьць: паглядзець. А для Арэмчыка ўсёнае зьяўлялася сапраўдным рэнэсансам, і ён ня думаў аб нейкіх іншых, пабочных адсіупах скрухі. Яму было ўцешна мастацтва зьнікненьня мінулага ў беларускай сталіцы...
На спатканьне Лібіцавай паходні з-за вугла, абапіраючыся на падстаўкі-дошчачкі, выпаўзла постаць калекі-абрубка.
Калека, аброслы і стрыманы ў позірку вачэй, не зьвярнуў увагі на затрыманьне жаўнера-латыша, пасігаў, перамахваючы тулава крокамі на падстаўках, насустрач Лібіцу. Латыш, мабыць, зьбянтэжаны ўпорстасьцяй чалавека зь недакончаным жыцьцём, пакрыкваў на яго:
— Цурык! Цурык! — прыгнуўшыся, трымаючы за плячо, ішоў таксама за ім. Калека натрапіў на Лібіца выпадкова, але ён ужо справіўся пазнаваць па ўніформе прычаснасьць да ачалу.
Лібіц і калека спыніліся на вузкай, не заваленай друзамі сьцежцы-вуліцы.
— Вас махтэн эр?
— Што вы жадаеце, чалавеча? — ператлумачыў Арэмчык.
— Сына арыштавалі... Сына адзінага! Дзіцяня яшчэ!.. Даруйце яму!.. Падумайце: якая віна — адбіваўся ад вашага... ды ваш салдат пакрыўдзіў яго першым... He расстрэльвайце! He расстрэльвайце! Майго сына!
«Не расстрэльвайце» калека ўторыў дзікім ускрыкам і ў надрыве руху тулава-абрубка замахнуўся дошчачкай-падпоркай на Лібіца, але ня кінуў яе. Лібіц захоўна адхіліўся, а тады выцягнуўся, без чаканьня помачы ад латыша жандара, з густым шыпеньнем у вуснах, легануў ботам калеку — людзкі пень так, як гэта робяць зь мячыкам у запале гульні спартсмэны. Калека ад удару паваліўся на адхон друзаў. Лібіц з усьледным за ім Арэмчыкам абышоў яго...
*
Сьляпая трымала моцна Міхасёву руку. Яна беспамылкова паказвала дарогу, лёгка абыходзіла перашкоды на пратаггганай сьцежцы паміж камянёў, цэглаў і розных мэталёвых патарчак. Моўкныя, кожны са сваёй думкай, дайшлі да месца, дзе жыла сьляпая са сваёй маці.
— Вось тут мы й жывем.
Сьцежка заварочвала на двор разбуранага дому. Падсечаная асколкамі бомбаў, скульптура на вадаліве сярод кветнікаў узьнімалася недарэчлівым астанкам, а сам дом зубрыўся вяршынкамі малой гары, ужо зрэдку аброслай палыном і лебядой.
КНІГІ ОНЛАЙН
