Каханы горад
Антон Адамовіч, Янка Юхнавец, Лявон Савёнак
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 372с.
Мінск 2006
Алена ціха:
— «Жыве!» — ускрыкну вам! — спаткала Цяр эма Алена. — Якімілы ты! Паміж цынікаў трэба па-цынічнаму захоўвацца — я гэтак зразумела вас... Ах, мой вялікі кароль сялянскі!.. ГІаміж намі сядайце... Няхай яны слухаюць, мы ж пагутарым. Як даўно мы ня бачыліся. Ці здаровыя вы?
Аднак Цярэму было не да Аленіных захопнасьцяў.
— Мне, Міхась, — зьвярнуўся адразу да яго, — асталося толькі пасьмяяцца над сабой... Дурань я!
Цярэм глянуў на Алену з пэўным недаверам. А ёй здалася Цярэмава захоўнасьць нейкай блізкай і нядаўняй, якраз той самай, як некалі там, у двары, калі ён прыйшоў пагутарыць пра Міхася. Яна, уважлівая пачуцьцю радасьці ды любасьці, нахінулася і пацалавала яго. Цярэм мусіў штосьці сказаць.
— У жоўтую вопратку ўбраліся... нібы салдатам нямецкім выглядаеце.
Яна засьмяялася, патрэсла Цярэмаву руку.
— Надоечы ў пушчы лася прыстукнуў і, бадай, усяго ў Самапомач перанёс, каб дзяцей у сірацінцу карміць. Думаю: Міхась будзе радавацца... Папрасіў Арэ.мчыка не казаць, што мяса ад мяне... А мяска тое вось тут на стале кадзее, жыруецца. А дзецям?..
— He было. Галадуюць, — адказаў Міхась, — перахапілі.
У Алены пырснулі сьлёзы.
Арэмчык прапанаваў паслухаць прозу пісьменьніцы Вольгі Стаполі. Пісьменьніца пачала чытаць пафасна, з даўгімі паўзамі, расьцягнутым выгаварам словаў.
— Ахтунг! — скрыкнуў Арэмчык, і госьці ўскалынуліся. У залю ўваходзіў Саболік. Зьняўшы шапку, ён вітаў ейным узмаха.м гасьцей. Лунявы чэрап ласьніўся. Скрайкі валасоў каля лысіны былі нагладка збрытыя. Апошнія месяцы ён больш апратвіўся і растаўсьцеў. Невялікі жывот, але выпуклы, выторкваўся наўперад, навісаў над нагамі. На ягоным твары заўсёды находзілася наўмысная сьцень суровасьці чалавека, што ведаў сваю вартасьць, якой ён ніколі пя здраджваў — разумеў ейную патрэбнасьць. — «Я ёсыдь і я паважаю сябе!»
— Вельмі ўдзячны!.. Павер, я забыўся пра нашу спрэчку, — неспакметна ўсім сказаў Арэмчык.
— А сам прамаўляў? — спытаўся нецярпліва Саболік і расшпіліў паліто, сеў у крэсла каля Арэмчыка.
— He. Навошта?
— Як навошта? Ты ж паклікаў іх, значыць: ты пан іх!
— Мне сорамна сталася ад маіх собскіх дзеяў. Усе госьці знаёмыя — што ад іх пачуеш?
— Ты мусіў у прамове папярэдзіць іх: Беларусь была і астанецца правінцыяй... Ды што казаць? Дзівак нарадзіўся — дзіваком і памрэ! Прапануй тады, няхай заплоцяць за стравы.
— Даруй. — Арэмчык успомніў: — Спадарыня Стаполя, чытайце далей.
Пісьменьніца ветліва аставалася на сваім месцы і чакала, пакуль ёй скажуць працягваць чытаньне.
«Мілы мой, далёкі мой, дзе ты? Над сталіцай нашай гудуць варожыя самалёты...»
Арэмчык прыпыніў яе.
— Шаноўныя госьці, прашу выпіваць, закусваць, прынясуць больш, прасеце падносчыкаў. А потым, у імя дарагога госьця, нашага дзеяча спадара Саболіка, прашу перастаць курыць...
■— ...навошта смуродзіць? Ня стойла тут! — падтрымаў Саболік і ўстаў, парукаўся з Арэмчыкам. А тады селі бліжэй, бы прыслухоўваючыся голасу пісьменьніцы, ціха загутарылі.
Мастак зноў уцешыўся.
— Фу ты — калыханая! Паядзім, братка Травянец, на дваіх закажу.
I ён паманіў падносчыцу.
— Дзьве падвойныя — калі ласка.
Падносчыца не згадзілася зь ім:
— Адну падвойную магу.
— I то добра — нясеце. Дзякую!
А пісьменьніца чытала. Яна скардзілася на пакрыўдаваную дасяжнасьць жанчыны.
«Куды, пад чые крылы ратунку і пешчы затулюся? Мілы мой, далёкі мой! Я ў нацельнай кашулі выбягаю з дому. Над мной сьветлы вінаград фосфарных лямпаў. Бягу ў зямлянку на нашым дварэ. Тут вогка. Хлапчукі з нашага дому, гуляючы днём, днём сонечным і спакойным, днём далёкім, далёкім ад фронту, набрудзілі тут. Але люба мне. Некалісьці мой будучы сынок будзе гэткім... А цябе няма. Гарматы страляюць, выбухаюць бомбы, а мне здаецца, ты бяжыш схавацца побач мяне. О, мой незабытны! Колькі радасьці ты даў мне! Вярніся. Я напагатове ў цялегу запрагчыся, салямонавай кабылай быць, каб везьці цябе да дому нашага. Я калісьці ад шчасьця, падараванага табой, ледзь не памерла. Я хачу памерці... Мілы, вярніся! Няма. Гарматы страляюць і грымотна бухаюць бомбы. Над уваходам сховішча азарыта. Гэта пажарыць наш дом... Дзе ты, любы, незабытны! Якая зара ў сэрцы тваім? Я не адмоўлюся ад сховішча — яно спадак мой. Я мрою ўпрыгожыш, яго. Засьцялю краскамі — будзе водар лесу і ніў побач нас... Дзе ту? Няма супакойнасьці жарсьці маёй! Што сказаць мне? А ведаю: усё-ткі ты недалёка ад мяне... Памятаеш — як ня сорам табе? Лаокятяў маё цела сваімі сунежнымі, распалёнымі далонямі. Яны часьлінкі тванго сэрца — вырваліся спаткацца з постацяй маёй. А тады прывёў у свой студэнцкі барак і сказаў: — Спрагу нашу вадой праганяем, калі п’ем з пажарнае бочкі, што ў канцы калідору стаіць.
— Без кружкі? — спыталася я
— Але. Калі шчыра кахаеш — нагніся, папі, — адказаў ты.
I я піла. Твой жарт быў мне каханьнем... У вашым бараку таксама брыдкія хлапчукі жылі: мышэй у той бочцы тапілі. Я піла той бруд. Гэта мая кляцьба была: кахаю цябе! Утольвала
спрагу ад тваёй жарснасьці. Мне асалодна ўспомніць смак вады тэй!.. Вярніся... Няма!»
— Фу ты, беспасажная! — падумаў мастак, памалу жуючы ласінае мяса, падбіраючы кожную крошку хлеба. Ён адшукваў іх на стале, скачваў кулькай, клаў у рот. Яго нават зьдзіўляла, што ня ўсе ядуць, што недаедзенае забяруць ды аднясуць да кухні.
— Фу на вас — аднаклеткавыя! Ужо нажараваліся пад пуп, — шапнуў сам сабе чутна мастак.
Пісьменьніца кончыла. Ёй доўга аплядыравалі. Шмат хто з гасьцей яе ведаў. Ведалі пра ейнае няшчаснае каханьне да маладога паэты, што любіў пісаць баёвыя маршы. Але нядаўна ён зусім перамяніўся — пайшоў у лес, у партызаны. А старая сяброўка, былая інстытутка, пазлавалася. Ёйдагадвалася: ці не пра яго чыталася?
— By нашай васкрэшшай імпэрыі такавога сапляка ня нужна імець. Ведзь он проціў нас. Ведзь он нацыяналь!
I яна, хоць упершыню, сустрэлася зь япіскапавай каханкай, сказала ёй:
— Но пісацельніца нічаво. Что падзелаеш? Я точна, как она, кагда-то была влюблена в аднаго кадета. Паршівы мальчышка был... А па сікрэту вам: пісацельніца сейчас немца любіць. Прэкрасны челавек. Фольксдойч з Пазнані. I между прочім ана тоже немецкаго проісхожденія, о чем і мэтрыку імеіць.
— Это хорошо. Но почему она пішет по-беларускі? — спыталася артыстка.
— Вы хатіте сказаць: пачему не па-рускі? Тада вы правы — нехарашо!.. Но ана здесь раділася, патому і знает беларускій...
— Да. Но-о это непріятно!
Інстытутка сказала, што нічога ня зробіш: прыроджанае, роднае цяжка перамяніць, але яна апавядала артыстцы: ёсьціка ў Стаполі надзея ня ведаць беларускую мову. Хутка будзе гутарыць і пісаць толькі па-нямецку, ведзь будучы муж-немец у сваім часе таксама цікавіўся журналістыкай і пісаў кароткія апавяданьні для дзяцей. Ён вельмі заботны і спачувальны чалавек — пасьля вайны зьбіраецца пабудаваць у Кёнігсбэргу мадэрную друкарню дзеля патрэб Ост-Эўропы.
— Тада выходзіт — она лоўкая женшчына?
— Окола этага... Ды ведзь эта очэнь проста!
— Пусьць крутіць мужчінамі — я за яё!
— Вы прекрасная женшчіна! Будем знакомые. Восыіітаніца імператарскаго ліцэю благародных дзевіц, Праскоўя Сьмігловіч, з Мінску.
— Я належна: Алачка, артыстка із этава беларускага театра.
— Цеперічы я пазнаю вас! Голас ваш пазнаю... Прасьціце за нескромнасьць: ведзь вас яво преасьвсіпченство япіскоп Філіцій уважает?
Артыстка адразу адказала:
— Это пе ваше дело!
— Я согласна... Ізо расііолажітелыюсьці к вам спрасіла об этом.
— Это вас не касается! — злосна адказала артыстка і адвярнулася ад інстытуткі.
Да гасьцей зьвярнуўся Арэмчык.
— Як шчасьліва было паслухаць нам твор спадарыні Стаполі... а цяпер, калі ласка, крыху адпачнем — аб’яўляю перапынак на некалькі часінаў.
Госьці адыходзіліся ад сталоў. У кожнай грамадцы загаманілі. Траяконяў, нягледзячы на Арэмчыкаву просьбу не курыць у гонар Саболіка, закурыў нямецкую цыгару. Ён разумеў, што робіць гэта нарошні. Арэмчык астаўся сядзець, часта гладзячы пясьцей валасы, гутарыў з Саболікам, які нешта шчыра даводзіў ды тлумачыў яму. I ён не супярэчыў Саболіку. Душа цярпела раўнаважнасьць, хоць можна было ўспалымнець незадавольнасьцяй і сваркай. Саболік гаварыў яму голасам, бы з дубовага дупла воркут лясных удотаў.
— Усе яны — нішто... Пажыві, загруней грошыкамі залатымі і ўступі месца мне.
— Добра, я згодзсн, але пачакай, пакуль я папярэджу цябе.
Саболік настарожыўся.
— А як доўга — пачакай?.. Аднак, Божа мой, каб мы ды не згадзіліся.
Арэмчык зірнуў на шырыню залі —■ ледзь перамог сваю зьдзеклівую задавольнасьць: яму хацелася засьмяяцца. Ад Саболікавай шчырасьці ў ягоным сэрцы завясёліла.
— Словаў сваіх не цураюся, — паабяцаў Арэмчык.
— Старая апасьцень ідзе... скажы ёй: не турбуй, — папярэдзіў Саболік.
Да іх падышла інстытутка. Зь ёй прывіталіся, і Арэмчык папярэдзіў яе, як прасіў Саболік.
— Мы вельмі занятыя — заўтра ўбачымся.
Яна адышлася. Нрылучылася да іншых гасьцей: трох маладзёнаў, яны, бадай разам, працягнулі ёй далоні, абступілі яе, скрытна падмігваліся міжсобку. Двое нават пачалі падтрымоўваць яе пад локці, бы кволую, с і арую вазу.
Саболік парадзіў Арэмчыку зусім іншае.
— Па-мойму, твая чэшка ці ня водзіцца з чэхамі ў войску Тод... Гані яе!
— Няпраўда!.. Я ажанюся зь ёй — прывык, роднай ужо сталася...
Саболік недалікатна захіхкаў.
— ...і дурань жа — ты! 3 кім надумаў жаніцца... Навошта табе жонка?
— Балазе, тваім парадам, я можа ляпей падумаю.
— А як жа? Падумай і разваж на кажным пальцы...
Арэмчык зносіў яго:
— Ня варта гаварыць пра гэта. Жанчына — ня так сабе занятак, а палова майго жыцьця.
Адказваючы на Саболікаву гутарку, Арэмчык у міжчасе flyMay пра гады, што перажыў калісьці, і пра дні, што напаткаў вайною ў Менску. Яны былі нядробязнымі прыгодамі. Усялякая абыдзённасьць ня кожнага кідае захопнасьцяй парывацца за ёй сьлепавока. Ёсьць часіны, калі ў жыцьці трэба выбраць нешта сярэдняе, каб потым ня быць чужаком свайму цяперашняму дый мінуламу. Ганяцца, як паляўнічая сабака, з аднаго гушчара ў другі за жыцьцёвым існаваньнем, могуць толькі людзі, што нарадзіліся прадчасна прад якой-небудзь новай эпохай, або звычайна аб’явіліся, бы павелічэньня колькасьці насельніцтва ў якой-небудзь мясцовасьці... Гэтыя развагі Арэмчыку зьявіліся яшчэ там, калі памагаў кухарцы на кухні. Яму сталася прыемна быць і слухаць людзей. «Чорт вас рэж — абы я ня горшым жыў!» — мільгнула яму сапраўдна і пэўна. Ён заспрагнуў жыцьцёвай радасьці, што роўная зь людзьмі, роўная ў большасьці іх, большасьць, якая можа здабываць і тварыць сваю гісторыю.
КНІГІ ОНЛАЙН
