Калі рукаюцца душы
Рыгор Барадулін, Васіль Быкаў
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 344с.
Мінск 2003
Гэтаксама ва ўвішняй мітусьні прамінуў і другі дзень. Вуткі ўволю наеліся і ледзьве прыплылі ўвечары ў зацішны трысьнёг. За імі прыплыў вуцяк, і ўвесь невялічкі статак супакоена зазыбаўся на ціхай вадзе.
Назаўтра ранкам вуцяк выплыў з трысьнягу першы і гучным ляскатам крылаў падаў знак сабрацца да яго бліжэй. Вуціны статак адразу ажывеў, абудзіўся, але да вуцяка падплылі толькі тры вутачкі, астатнія порстка пашыбавалі пад кормны абрыў. Гэта ўжо было непаслушэнства, вуцяк гатовы быў моцна абурыцца. Але ня ўмеў як — вуціная мова была памяркоўная і скупая. Свой новы сыгнал крыламі ён адрасаваў да вуціхі, якая была таксама скіравала за вуткамі. Тая змушаная была вярнуцца, нешта пракрэкала, што на вуцінай мове магло значыць: дай вуткам паесьці! Вуцяк даў папасьвіцца, але да паўдня, ня болей. Апоўдні ён там жа, пад абрывам, крыламі і гукам даў зразумець статку, што трэба канчаць сілкавацца, пара ў вырай. Яны на возеры апынуліся ці не апошнія. Як бы не спазьніліся.
Яго, аднак, кепска слухаліся, некаторыя ўсё спрабавалі ныраць, нібы баючыся страціць апошнія, здатныя да таго хвіліны. I вуцяк сьцяміў, што марныя яго захады, тым болей, што і вуціха неўзабаве далучылася да неслухаў. Адна толькі меншанькая вутачка Шарэчка гайдалася каля вуцяка-бацькі, здаецца, маўкліва падзяляючы ягоны клопат.
Вуткі яўна ня мелі ахвоты нікуды ляцець, ім няблага стала і тут.
Вуцяк ня ведаў, што зь імі рабіць, як растлума-
чыць, што тое — небясыіечна. Калі яны спозьняцца, у паднябесьсі іх можа захапіць непагадзь, а то й сьнег, яны загінуць, не даляцеўшы да цёплага выраю. A то яшчэ ўдараць маразы, і возера замерзьне. Тады яны застануцца бяз корму і прападуць таксама. Свой клопат ён з абурэньнем, гучна крэкаючы і хлопаючы па вадзе крыльлем, давёў статку, як той урэшце наеўся і вуткі перасталі ныраць. Ды яму ня надта паверылі. Сапраўды, дагэтуль жа было не сьцюдзёна, даволі зацішна ў гэтай прыхаванай за пагоркам затоцы. A галоўнае — нагрэтая за лета вазёрная вада здавалася цяплейшаю за паветра, зь яе не хацелася вылазіць. Ды вуцяк ведаў, што так будзе нядоўга, што возера ўрэшце замерзьне. А лёд — пагібель для вуцінага племя. Ды на ўсе ягоныя захады вуткі не адгукаліся, зь яўнай неахвотай верачы яму. Вуціха-маці коратка і выразна павяла крылом — у адзін бок, затым у другі, што значыла: можа замерзьне, а можа і не. Затое тут корм.
Так, тут быў корм, які ўжо праклінаў вуцяк, бо той корм зьявіўся дужа не ў пару, — ня там і не тады, калі быў патрэбны. Цяпер тая нечаканая сытасьць пагражала згубіць вутак. Як і іхная згаладнелая сквапнасЬць. Вуткі за некалькі дзён прыкметна пацяжэлі і з заўжды туга набітым вальлём выглядалі няўклюдамі. 3 такім вальлём вельмі проста было нават не ўзьляцець у паветра, а ня толькі адолець доўгі і турботны шлях у цёплыя краі. Але што мог вуцяк?
Ён мог бы ляцець адзін або з Шарэчкай, якая пакуль што слухалася яго. Але ён не хацеў кінуць астатніх, гэтых пражэрлівых, сквапных дурніц, якія не хацелі разумець, што іх чакае. Вуцяк так затрывожыўся, што сам перастаў ныраць у мутную ваду, адно кружыў у затоцы ды ляскаў па вадзе крыль-
лем, тым выказваючы свой клопат і гнеў. Ды, здаецца, на вуцяка ўжо перасталі зьвяртаць увагу.
Аднойчы ўранку ён згледзеў, як стравянелы пагорак зводдаль нібыта пакрыўся плесьняю — гэта браўся першы перадзімовы іней; у паветра надта марозіла. Але вада ў затоцы па-ранейшаму была цёплая, спрэс над ёю курэла лёгкая, празрыстая пара, у якой асабліва жвава пачуваліся вуткі. Вуцяк тады зрабіў ці не апошнюю спробу вывесьці іх на возера і ўзьняць на лаветра. Але неўзабаве сьцяміў, што ніводная зь іх ужо не паднімецца —так усе ацяжэлі ад празьмернай сытасьці. I ўсё ня кідаюць ныраць — наядацца. Кожнага дня пад вечар туга набівалі абвіслыя вальлякі. Корму ля трубы ня менела.
Вуцяк быў ужо не малады векам, аж тры восені запар лётаў у вырай і кожную вясну вяртаўся на сваё возера. I ён ня мог не разумець, чым скончыцца вуцінае непаслушэнства. Ён толькі ня ведаў, як сам павінны паставіцца да таго. Але і ратавацца самому таксама ўжо рабілася позна. Тады ён меў апошнюю размову з вуціхай-маці, якая адна магла яму паспрыяць. Ды не схацела. Мабыць, як заўжды, не хапіла яе вуцінага розуму.
Між тым на берагі лёг першы лёгкі зазімак. Пагорак забялеўся пад сьнегам, нават стаў прыгажэйшы, чым быў дагэтуль. А затока ўсё дымелася пад цёплай духмянай парай. У ёй надзвычай порстка і ўвішна пачуваліся вуткі. Аднойчы ўранку вуціха-маці так і сказала вуцяку: дарма турбуесься: тут будзе ня горш, чым у выраі. Тут — цывілізацыя, труба пракорміць. А мароз? — запярэчыў вуцяк. A марозу, можа, і ня будзе, адказада вутка. He было ж яго ўлетку...
Вуцяк зразумеў, што яна памыляецца, але ня ўмеў як пераканаць яе ў тым. Асабліва, калі яе пад-
трымалі астатнія вуткі. Нават яго ўлюбёная Шарэчка, і тая апошнім часам надта ацяжэла і болей трымалася на вадзе каля маці. Вуцяк усё болей заставаўся ў адзіноце і часам пачынаў сумнявацца ў сваёй праўдзе. А можа і насамрэч марозу ня будзе? He бывае ж яго на поўдні, куды лятуць птушкі ў вырай.
Але тое — на поўдні. Тут жа была калі й ня поўнач, дык нешта блізкае да яе. Чакаць чагось ладнага, мабыць, тут было марна. Ды вуткі, як і людзі, мелі патрэбу заўжды спадзявацца на лепшае. А што лепшае — падманная рэч, вуткі таго не разумелі.
Неяк уначы стала дужа сьцюдзёна, азяблыя вуткі ледзьве дачакаліся раньня. I тады ўбачылі, што бераг у трысьнягу ўзяўся прыгожым тонкім лядком. Некаторыя нават паспрабавалі яго дзюбкамі, на смак ён падабаўся і хутка раставаў. Каб выплыць у затоку, яго лёгка праломвалі вальлямі і лапкамі і так дапяліся да кормнай трубы. Але назад статак ужо не пасьпеў — трысьнёг за дзень спрэс паўмярзаў у лёд. Вуціха-маці тады ўскараскалася на ледзяны закраек і валюхаста пашкандыбала пешшу. За ёй гэтаксама няўклюдна пабрылі вуткі, — ім карцела начаваць там, дзе прывыклі. Вуцяк туды не пайшоў і застаўся на вольнай вадзе ў затоцы.
Але і затока вузела. Мароз паволі і настойліва пашыраў на возеры свае ледзяныя абшары. Праз колькі дзён у затоцы застаўся невялічкі лапічак чыстай вады ўздоўж берагу. Там увесь дзень і сноўдалі вуткі. Праўда, ня ўсе. Іншыя вылязалі на лёд і паныла сядзелі, нібы чагось чакаючы. Сярод іх быў вуцяк. Ён ужо нікуды іх ня клікаў — не было куды клікаць. Ён толькі маўкліва дакараў сябе, што не намогся ў свой час змусіць іх падняцца ў вырай. Але як было адарваць згаладнелы статак ад багатага корму? Цяпер навошта корм?
Начавалі цяпер у цеснай палонцы, і неяк уранку згледзілі, што коміны, якія вытыркаліся ўдалечы з-за засьнежанага пагорку, перасталі дыміць. Тое вутак ня надта спалохала. Спалохаліся яны, калі адчулі ў вадзе, што з бэтоннай трубы не цячэ нічога. Вуткі ня ведалі, што гэта збанкрутаваў завод, і труба перастала дзеяць. Як і ўсё астатняе на заводзе. A вузкая палонка тым часам усё вузела. Пакуль лёд аканчальна не самкнуўся зь берагамі.
... Як зноў настала вясна і стомленыя статкі гусей, журавоў ды вутак пачалі вяртацца з далёкага выраю, яны ў вазёрнай затоцы не знайшлі нікога.
Толькі рэшта мокрых стракатых пёрак дзе-нідзе гайдалася ў трысьнягу і ля берагу. Гэта было усё, што засталося ад сытога бясьпечнага вуцінага статку.
ПАРСЮК
Хлеў быў разгароджаны амаль напалам з праходам пасярэдзіне. У адной палове бытаваў гурт авечак, а другая была падзелены на тры няроўныя загарадкі — для свіньней. У кутняй, самай цеснай, мясьцілася парася — малое і рухавае, якому ўсё не сядзелася на мейсцы, і яно поркалася сваім пятачком ва ўсе вузкія шчыліны ў сьценых, адкуль мкнулі розныя цікавыя гукі і пахі. У сярэдняй загарадцы сноўдала маладая сьвінка, увогуле неспакойная і нават нэрвовая істота. Яна пачувалася пакрыўджанай людзкімі да яе адносінымі, бо ўся гаспадарская прыязь тых была ськіравана да суседа — таўстога, лянівага парсюка, які рохкаў у загарадцы побач.
Парсюк, канешне, адчуваў не надта дабразычлівыя стасункі, што ўсталяваліся ў хляве. Мабыць, і праўда сьвінка мела падставу крыўдаваць на яго. Асабліва, як зранку прыдзіла гаспадыня і сыпала ў карыты смашную мешанку — адну меру парасю, дзьве — сьвінцы, а парсюку — аж чатыры меры. Галодная сьвінка сваю зьядала хутка і бяз рэшты, a затым са злосьцю слухала, як нясьпэшна, з важнасьцю і насалодай пляцкае побач парсюк — ужо той наядаўся ўволю, як мае быць. Праўда, парсюк за тае прычыны ня надта хваляваўся, ён даўно прывык да ўласнага права на прывелеі і ведаў, што ён — не раўня астатнім у гэтым хляве. Па-першае, ён страэйшы за ўсіх, важыць утрая за іх болей, па-другое — разумнейшы, нездарма яго паважае гаспадыня ды й сам гаспадар таксама. Днямі прыйшоў уранку разам з гаспадыняй і, пакуль парсюк харчаваўся, той церабіў яго за вушамі, агладжваў хрыбціну, казаў, што ён разумны, гладкі і ешчы. Тое, што ешчы, падабалася гаспадарам болей за ўсё ды й парсюку так-
сама. Ён цешыўся, калі яго хвалілі і даражыў павагаю гаспадароў. Во толькі сьвінка збоч усё зласьліва віскала — ведама ж, ёй давалі менш, і яна зайздросьціла. Але завошта ёй было даваць болей? 3 выгляду яна была, бы дваровы сабака, — злосная, перахлябістая, зусім без належай сьвіной паважнасьці, якой быў поўны парсюк. Зноў жа яна вельмі зайздросьціла яму — ягонаму характару, практычнаму парсюкоўскаму розуму. I праўда, ён бы ніколі не дазволіў сабе ўкусіць гаспадыню за рукаў, калі тая замарудзіла насыпаць ёй мешанкі. Руку, што цябе корміць, належала адно — лізаць, а не кусаць. Але дурная сьвінка, мусіць, таго не разумела.
I праўда, сьвінка мала што разумела і толькі злосна візсчэла ад зайздрасьці. Канешне, яна не разумела, завошта гаспадары ўпадабалі гэтага неваротлівага таўстуна, які быў проста няўклюдаю ў параўнаньні з ёй. Апроч таго, запешчаны гаспадарамі, ён з непрыхаванай пагардай ставіўся да астатніх насельнікаў хляўка. Сьвінка ў яго была дурная, парася малое; авечак ён уважаў не болей за статак вераб’ёў, што часам заляталі ў вароты. Авечак не паважаў таму, што іх не паважалі гаспадары, якія часьцяком хлабысталі іх хварасьцінай, асабліва як заганялі ў хлеў. На шаноўнага парсюка ніхто ніколі не замахнуўся нават. Бо яго паважалі. I парсюк адплочваў тое прыязнасьцю і паслухмянаствам. Аднойчы яго нават выводзілі з хлява — гэта калі ўзважалі на падворку, і гаспадар быў дужа задаволены ягонай вагой. Парсюк быў задаволены тым болей, значыцца, не дарма стараўся — еў. Вярнуўшыся ў хлеў, ён той дзень не хацеў нават рохкаць да перахлябістай сьвінкі, якую яшчэ ні разу ня важылі. Мусіць, не было чаго важыць.
КНІГІ ОНЛАЙН
