Калі рукаюцца душы
Рыгор Барадулін, Васіль Быкаў
Выдавец: Беларуское таварыства «Кніга»
Памер: 344с.
Мінск 2003
ніхто ніхто ня памятаў нават з самых састарэлых людзей. Усе горача падтрымалі пастанову «Трох дзявятак», як яе называлі ў прастамоўі, або пастанову «Паратунку і разьвіцьця», як назваў яе ў нядзельнай перадачы любімы тэлекамэнтатар нацыі спадар Лятнеўскі. Усе пласты грамадзства без адрозьненьняў клясаў, прафэсіяў, узростаў, полаў, нацыяў і веравызнаньняў былі захопленыя ўрадавай мудрасьцю. Стары паэта, што ўсе апошнія гады наракаў у вершах на недахват грошай на хлеб, за адну ноч гекзамэтрам напісаў паэму. Ён каяўся, што нядаўна яшчэ разам з народам і партыяй (не ўдакладніў, якой), доўгі час лічыў другім хлебам бульбу, аж выявілася, што другі народна-партыйны хлеб — гарэлка. I гэта выдатна, бо, як паказвае досьвед, грошай на гарэлку ніколі не бракавала.
To былі вешчыя словы паэта-прарока.
Мінфін у тэрміновым парадку распрацаваў мэханізм гарэлкаваў выплаты. Улічваючы небывалую папулярнасьць новага мэтаду, было вырашана для разьліку з прадпрыемствамі і ўстановамі таксама перайсьці на гарэлку, а таксама і на ўсе іншыя аплаты, у тым ліку і ў дзяржаўным гандлі. Канешне, не ўдалося пазьбегнуць некаторых няўвязак, але якая ж слушная справа абыходзіцца безь няўвязак. Няўвязкі неўзабаве былі адрэгуляваныя — быў выпрацаваны эквівалент: 1 тысяча рублёў прыроўнівалася да 1 літру гарэлкі, 500 рублёў — да паўлітры, 250 — да чацьвярцінкі, «чакушкі» ў прастамоўі. Усё звыкла і проста, як і ўсё геніяльнае. Праўда, трохі павалэндаліся з распрацоўкай мэтодыкі аплаты плацяжоў дзяржаве, якая, вядома ж, гарэлкі не спажывала, хоць мела яе мора. Тады ўжылі прынцым зваротнага эквіваленту. На прыгожа аддрукаванай у Фінляндыі паперцы, што служыла таксама бутэль-
кавай этыкеткай, азначалася лічба эквіваленту — адпаведна 1000, 500 і 250 рублёў — у залежнасьці ад аб’ёму бутэлькі. Тое было вельмі зручна — сумясьціць у адно функцыі бутэлькі, гарэлкі ды асыгнацыі. Знайшліся, вядома, скептыкі, якія пачалі даводзіць, што бутэлька і этыкетка — далёка ня тое самае, што першую можна спажыць, а другую хіба што выкінуць. Але тады вучоныя патрыёты зь ліку гісторыкаў распавялі слушны гістарычны факт, як у сярэднявеччы эўрапейскія падарожнікі прывезьлі з Кітаю вестку пра тамтэйшыя папяровыя грошы, дык у Эўропе ім не паверылі. Ды з часам так прывыклі да паперы, што цяпер нават друкуюць зь яе даляры. Тое было прызнана навукова абгрунтаваным і болей пярэчаньняў ня выклікала. Гарэлкавыя этыкеткі заканамерна набылі пашыранае значэньне выдатна ішлі на плацяжы, у той час, як гарэлка — выключна на ўжытак. Адносіны дзяржавы і грамадзянаў выдатна гарманізаваліся. Сьцвердзіўся небывалы эканамічны фэномен — чым болей людзі спажывалі гарэлкі, тым больш багацелі. Запачаткавалася новая беспрэцэдэнтная цывілізацыя — зь ініцыятывы ня надта вялікай і нават мала разьвітай краіны.
А галоўнае — сышло ў нябыт неўміручае саслоўе пэнсіянэраў. Напрыканцы XX стагодзьдзя ў краіне іх засталося ўсяго 9 (магічная лічба), затое гэта былі самыя фізічна і духоўна загартаваныя людзі.
На пачатку XXI стагодзьдзя, як прэзыдэнтам краіны быў аднадушна абраны шаноўны Хусаін Асман, краіна была ў каторы раз пераўменаваная і атрымала назоў: Рэспубліка Бутэлькавая. Скарочана РБ.
АБ’ЯДНАНЬНЕ
У старажытным замку з магутнымі, таўшчэзнымі сьценамі, змураванымі з гранітных камянёў, было шмат камэраў, сярод якіх самыя вялікія былі Кутняя і Даўгая. Кутняя займала вугал будыніны, ля вежы; Даўгая была паверхам ніжэй і трохі ўбаку ад вежы. I там, і там сядзела па некалькі дзесяткаў вязьняў, збольшага, аднак, аднае нацыянальнасьці. Мусіць, таму, што туды саджалі мясцовых, тубыльцаў. Тое было ўвогуле зручна — і для вязьнаў, і для наглядчыкаў. Асабліва калі ўлічыць, што большасць сядзела за ўдзел у няўдалым паўстаньні, якое было жорстка здушанае рэжымам. Усе разумелі адзін аднаго.
У іншых жа камэрах сядзелі розныя людзі — розных злачынстваў і нацыяў. Тым было значна горш — ні пагутарыць, ні паразумецца. Адно маўчалі дзень пры ночы.
Але, як вядома, чалавек уладкаваны гэткім чынам, што калі добра, дык хочацца, каб і яшчэ лепш. Тое, мабыць, зразумелі і вязьні абедзьвюх камэраў, у якіх пачаўся спантанны рух за аб’яднаньне. Яно і сапраўды: навошта пасаджаных па адной справе трымаюць у розных мейсцах, калі можна сабраць у вадным. Зручнасьці відавочныя — і для зьняволеных, і для начальства. I пагаманіць, агулам зразумець памылкі і хібы барацьбы, дамагчыся выкрыцьця здрайцаў. Зноў жа, калі ўсе разам, дык можа ўсіх не пакараюць сьмерцю, можа агулам дамогуцца волі?
Найперш сваю думку вязьні ўвялі ў вушы наглядчыкаў, затым у выглядзе скаргі напісалі адміністрацыі: што і меншыя будуць затраты на ахову, і на ацяпленьне зімой, і стане лацьвей наглядчыкам. Быў і яшчэ адзін момант таго аб’яднаньня, хоць і
трохі рызыкоўны для вязьняў. Рэч у тым, што наглядчыкам у Кутняй камэры быў увогуле неблагі чалавек, нават сымпатычны з выгляду, прыгожы і ўсьмешысты, які ніколі нікога ня біў. Затое наглядчыкам Даўгой быў сапраўдны зьвяруга — і ў паводзінах, і ў паставе, трапіць пад яго ўладу было б жахліва. Праўда, у адносінах да вязьняў тыя іх якасьці ня надта выяўляліся — усім у турме кіравалі зацьверджаныя наверсе правілы турэмнага рэжыму, якія строга выконваліся. I ўсё ж вязьні дужа спадзяваліся, што аб’яднаюцца яны ў Кутнюю, так прынамсі хацелася. А дзе хаценьне, там і спадзяваньне.
Большасць прыхільнікаў таго была ў абедзьвюх камэрах, хоць і там і там знаходзіліся і пэсымісты. Ныцікі і недавяркі. Ныцікаў і недавяркаў, канешне, не любілі на волі, пагарджалі імі і ў турме.
Такім недавяркам у Кутняй быў стары авечы стрыгаль. На ўсе гарачыя захады энтузіястаў аб’яднаньня ён толькі скептычна чмыхаў і кідаў скупое «Усё ядна». Іншыя даказвалі, што Стрыгаль глыбока памыляецца, бо зусім відавочна, як гэта здорава сабрацца ў адно ўсім небаракам, згуртавацца, каб хоць раз памаліцца разам свайму Богу. Ці ж гэта добра, гібець разьяднанымі ў розных куткох, нават на розных паверхах, пад розным начальствам, адзін зь якіх зьвер, а другі быццам і нічога. Ці справядліва тое? Стрыгаль, усё моўчкі выслухаўшы, нязьменна кідаў сваё: «Усё ядна» і спыняў размову.
У Даўгой скептык быў іншага складу — той вёў працяглую спрэчку, у тым сэнсе, што турэмнае начальства ніколі ня пойдзе на саступку вязьням, ніколі не дазволіць ніякага аб’яднаньня, бо аб’яднаньне яму нявыгаднае, а то і небясьпечнае, што трэба з тым прымірыцца, па-другому ня траціць сілы. Можа так здарыцца — астатнія сілы перад канцом. Але чым
болей ён гарачыўся ў спрэчках, тым зласьлівей насядалі на яго апанэнты. Некаторыя ўжо пачалі называць яго здраднікам. Тым боле, што на волі ён быў паліцыянтам і меў прозьвішча Гусак.
Апантаным энтузіястам аб’яднаньня дзьвюх камэраў быў Паляноўскі, высокі схуднелы вязень, што хварэў на сухоты. На волі ён шчыраваў партыйным функцыянэрам, меў адмысловы прапагандны досьвед і дужа ўмеў гаварыць — агітаваць і пераконваць. Звычайна тое і рабіў да абеду, а пасьля абеду сядзеў, прыпёршыся да сьцяны — абдумваў новыя аргумэнты. Вязьні ўвогуле слухалі яго зь цікавасьцю. Галоўнае з тае прычыны, што ён умеў бачыць надзею. Бальшыня зь ім пагаджалася. Адзін толькі Стрыгаль дэманстратыўна маўчаў, і калі ў яго пыталіся, адказваў проста: « Усё ядна. Сьмерць».
Людзі пацепвалі плячыма і адварочваліся — каму тут хацелася разважаць пра сьмерць? Асабліва, калі яна і напраўду стаіць у кожнага за плячыма. Але ж чалавек, пакуль жыве, схільны разважаць пра жывое. I спадзявацца.
А Стрыгаль толькі маліўся.
Тым часам на волі штось адбылося — новае паўстаньне, ці што? Неяк ноччу ў замку пачуўся гоман, шмат галасоў і тупат шматлікіх ног — гэта прывялі вялікую партыю вязьняў. I тады, можа з тае прычыны, што спатрэбіліся вольныя камэры, ці зь якой іншай, даўняя мара вязьняў была зьдзейсьненая: зьняволеных зь дзьвюх камэраў сагналі ў адну. Якраз у Кутнюю. Тут стала цесна і тлумна, але і радасна. Паляноўскі адразу наладзіў штось падобнае на мітынг, на якім дужа горача мовіў пра адзінства, сілу і згуртаванасьць. Вязьні зь дзьвюх камэраў аж выціралі сьлёзы радасьці, абдымаліся і цалаваліся. Нават ныцік Гусак прасьвятлеў з твару і абняў не-
калькі чалавек з Кутняй. Толькі Стрыгаль па-ранейшаму сядзеў у кутку самотны, і калі ў яго запыталіся, чаму ён ня радуецца, паныла махнуў рукой.
Мабыць, яго тады мала хто зразумеў, шмат хто падумаў: дурны стары. Усе бачылі несумненную выгоду нечаканага аб’яднаньня — ужо хоць бы тое, што пазбыліся зьвераватага наглядчыка і апынуліся ўсе разам. А гэты, наглядчык Кутняй, нават прыемна ўсьміхаўся і нікога ня выцяў за час пярэбараў. Ужо тое давала надзею.
Спалі ноччу ў цеснаце, покатам на бэтоннай падлозе, але амаль шчасьлівыя. Нагаварыўшыся, наабдымаўшыся. I нават забыўшыся на пэсымістаў Стрыгаля і Гусака. Дый на наглядчыкаў таксама. Аднак тыя, мабыць, не забыліся на іх. Яшчэ не разьвіднела, як цяжкія дзьверы-вароты камэры расчыніліся, і сонныя вязьні ўбачылі ў іх жаўнераў — шмат жаўнераў — і ўсьмешыстага наглядчыка, які з той самай лагоднай усьмешкай грымотна скамандаваў:
— Па адным — на выхад! Ліквідацыя...
Некалькі дзесяткаў вязьняў сьпярша зьбянтэжанна маўчалі, бы не разумеючы, чаго ад іх дамагаюцца. Але хутка ўсё стала надта зразумела і жахліва, і яны па адным пачалі выходзіць у дзьверы.
Апошнім нясьпешна выйшаў Стрыгаль. Цяпер ужо ніхто не папракнуў яго, і той напасьледак злосна плюнуў на парог камэры Кутняй: пад ранак ён таксама паверыў, што ўсё неяк абыйдзецца...
АБАРОНКА
Яе дужа чакалі бацый, а яна доўга не нараджалася. Ва ўсіх былі сыны і дачушкі, шмат якія бацькі ўжо сталі дзядамі, а гэтыя жылі, бы халастыя, хоць даўно былі ў шлюбе. МацЬбальшавічка дык ужо стамілася ад чаканьня, але бяцька-дзяржаўнік не страчваў надзею. Мабыць Бог учуў іхнія малітвы і міласьціва паслаў ім дачушку.
Нараджалас.я яна няпроста, трудна, ужо хацелі было рабіць хірургічную аперацыю. Але ўсё абышлося, і во шчаслівыя бацька і стомленая маці абдымалі сваю даўгачаканую дачушку, якую ласкава і па-сучаснаму назвалі Абаронкай. Былі ў праэкце іншыя імёны, але спрэс састарэлыя, а бацькі прагнулі новых.
Абаронка расла хутка, без якіх-небудзь непажаданых затрымак. Карыстаючыся пільнай увагай бацькоў а таксама бабак і нянек, добра набрала вагі, раней часу запатрабавала падкормку, хоць і ня кідала матчыну сіську. Так добра ела, што бацькам давялося наняць для яе кармілку. Характар мела даволі капрызьлівы, але бацькі ведалі, што тыя капрызы праз пачуцьцё голаду: дзяўчынка дужа любіла паесьці. Канешне, то было нямала накладна, але бацькі стараліся ні ў чым не абмяжоўваць дачушку і карміць уволю.
КНІГІ ОНЛАЙН
