Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
Кіраўніцтва епархій змагалася з тым, каб былыя уніяцкія свяшчэннікі і ў праваслаўі не галілі бароды, не мелі жонак і дачок, якія трымаліся б каталіцкай веры. У сакавіку 1846 г. Мітрапаліт Іосіф пісаў у Св.Сінод аб тым, што шлюбы
уніяцкага духавенства з каталічкамі вельмі распаўсюджаны. Але ён забараніў іх задоўга да далучэння уніятаў д; праваслаўнай царквы, і таму ў Літоўскай епархіі іх засталося мала. Але ў сувязі з далучэннем да епархіі цэркваў Дзісненскага і Вілейскага паветаў “з’явіліся шматлікія справы аб “совраіценных в латннство” былых уніятах, якія паказвалі на жонак і дзяцей сваіх духоўных, якія былі каталікамі”. Мітрапаліт адзначаў, што ў сувязі з тым, што некаторыя з жонак не пажадалі пераходзіць у праваслаўе, ён быў вымушаны перавесці двух свяшчэннікаў у другія прыходы.
Няпроста складваліся адносіны паміж старажытнаправаслаўным і ўз’яднаным духавенствам. Прычым апошняму не зусім давярала рускае кіраўніцтва губерняў. “Цяжка называцца ўз’яднаным, — пісаў мітрапаліт Іосіф, — я адчуваю гэта праз дзесяць гадоў. Калі да мяне адносіліся так невысакародна, нечыстасардэчна, то чаго чакаць беднаму простаму духавенству, якое знаходзіцца паміж рускімі стражытнаправаслаўнымі і палякамі-рымлянамі і не ведае, каго больш баяцца: прадузятасці і непрадбачлівасці першых ці падкупоў і варожасці апошніх” [8. Т. 2. С. 382].
Усё гэта спараджала адмоўныя адносіны прыхаджан, былых уніятаў, якія больш хіліліся да каталіцкага касцёла, чым да праваслаўнай царквы. Мінскі праваслаўны епіскап Міхаіл (Галубовіч) падчас агляду сваёй епархіі ў 1848 г. адзначаў, што яго найбольш уразіла невуцтва сельскіх прыхаджан у рэлігіі, дзе хрысціліся “па-польску” толькі старыя і ведалі штодзённыя малітвы. У 1860 г. у Мінскай епархіі было 535 праваслаўных прыходаў, з якіх 322 былі далучаны з уніяцтва ў 1839 г. Сучаснікі пісалі: “Даследуйце душу былога уніята і вы часцей знойдзеце ў ёй такія рысы, якія прама ўказваюць на поўны індэферэнтызм, на нейкую абыякавасць у справах веры. Спытайце, напрыклад, у былога уніята, якой ён веры: “а казённай, паночку”, — адкажуць вам некаторыя, разумеючы пад гэтай назвай, вядома, веру праваслаўную; іншыя ж і цяпер яшчэ працягваюць даваць ёй уціхую назву схізмаціцкай” [42. С. 444].
Практычна тое ж пісаў віцебскі, магілёўскі і смаленскі генерал-губернатар П.Ігнацьеў у запісцы імператару ад 20 студзеня 1855 г. Ён адзначаў, што былое уніяцкае духавенства пры пераходзе ў праваслаўе “не змяніла былых звычаяў сваіх, з польскай мовай збераглі яны ўсе прадстаўленні сваіх настаўнікаў... Большая частка сялян не толькі не ведае ніводнай малітвы, але нават на пытанне: якой веры, адказвае:
новай веры, і пры далейшым тлумачэнні дабаўляе: раней былі польскай, ацяпер, здаецца, рускай” [21. С. 235, 236],
У нешматлікіх праваслаўнах манастырах жылі людзі розных саслоўяў і нацый. Так, у ведамасці віцебскага Маркава манастыра за 1808 г. запісана, што ігумен Захарый з духоўных, маларос; іераманах Фалалей з мяшчан, беларускай нацыі: іерадыякан Ілія з купцоў, польскай нацыі; архімандрыт Іосіф з дваран, малароскай нацыі і інш. Узрост манахаў і манашак у сярэднім вагаўся ад 40 да 70 гадоў, болып маладымі былі паслушнікі. Адукацыя манаства была невысокай. Як правіла, толькі настаяцелі заканчвалі вышэйшыя духоўныя ўстановы, манахі ж аб сваёй адукацыі звычайна пісалі: “навучаўся дома польскай і рускай мовам” [20. Ф. 2311, воп. 1, спр. 116, арк. 5],
3 часу далучэння тэрыторыі Беларусі да Расійскай імперыі практычна знікаўшае там праваслаўе стала пануючай рэлігіяй. Але, нягледзячы на павелічэнне колькасці вернікаў, якое адбылося ў асноўным за кошт скасавання уніяцкай царквы, яно не стала ўплывовым. Веруючымі ў асноўным былі прыгонныя сяляне, невялікая колькасць беднай шляхты і мяшчане. Памешчыкі-каталікі не клапаціліся аб уладкаванні праваслаўных цэркваў, адукацыі сваіх прыгонных-праваслаўных. Слабаадукаванае, маючае вялікія сем’і праваслаўнае духавенства не адыгрывала якой-небудзь значнай ролі ў грамадскім і палітычным жыцці.
1.4. НЕШМАТЛІКІЯ ХРЫСЦІЯНСКІЯ ВЕРАВЫЗНАННІ
Адной з нешматлікіх хрысціянскіх канфесій на Беларусі было пратэстанцтва, якое падзялялася на лютэранства і кальвінізм, або рэфармацтва. У другой палове XVIII ст. выказваліся думкі аб аб’яднанні гэтых двух кірункаў канфесіі. У 1768 г. на рэфармацкім Сінодзе ў Вільні была прапанавана ідэя іх уніі. Але яна не знайшла падтрымкі, бо акрамя канфесійных існавалі як саслоўныя, так і нацыянальныя адрозненні. Да лютэранства належала ў асноўным латышскае і нямецкае насельніцтва, якое складалася з сялян і мяшчан; да рэфармацкай — польскае і беларускае, у асноўным прадстаўнікі шляхецкага саслоўя [53. С. 59].
Па канстытуцыі Рэчы Паспалітай 1768 г., гарантаванай Кацярынай II, дысідэнтам абодвух евангелічных абрадаў было прадастаўлена свабоднае адпраўленне веры і дадзена
права засноўваць свае кансісторыі і сінадальныя сходы, рабіць царкоўныя візітацыі (праверкі) праз свецкіх і духоўных сеньёраў. На падставе гэтага пратэстанты Вялікага княства Літоўскага склалі асобны царкоўны статут, вядомы як дысідэнцкае права. Гэтае права ўсю ўрадавую, судовую і заканадаўчую ўладу ў царкве давала Генеральнаму Сіноду, на які збіраліся дэпутаты-пратэстанты. Сінод знаходзіўся ў Біржах (Літва) і займаўся царкоўнымі справамі праз кансісторыі, у склад якіх уваходзілі дэпутаты ад дваранства, духавенства і гарадскіх таварыстваў. Але дысідэнцкае царкоўнае права, надрукаванае ў Варшаве ў 1780 г., не было зацверджана ўрадам.
У 1797 г., пасля далучэння тэрыторыі былога Вялікага княства Літоўскага да Расійскай імперыі, Біржанскі Сінод быў скасаваны. Указам ад 18 верасня 1805 г. Сенат загадаў літоўскаму ваеннаму губернатару графу Л. Л. Бенігсену разгледзець дысідэнцкае права і прадставіць свае меркаванні. Але справа гэта не была вырашана, пакуль у Пецярбургу не было заснавана Галоўнае ўпраўленне духоўных спраў замежных веравызнанняў. Віленская лютэранская кансісторыя не змагла прадставіць ва ўпраўленне звестак аб тым, ці было дысідэнцкае права дапушчана расійскім урадам, а калі было, то на якой падставе. У 1826 г. Сенат загадаў літоўскаму ваеннаму губернатару генералу А.М.Рымскаму-Корсакаву зноў выканаць указ ад 18 верасня 1805 г. У сваю чаргу той запатрабаваў звесткі ад віленскага грамадзянскага губернатара, які і прапанаваў заснаваць пры Віленскай евангелічнай царкве спецыяльны камітэт з тым, каб той выказаў свае меркаванні па дысідэнцкім праве. 22 мая 1828 г. у Пецярбургу быў заснаваны камітэт для стварэння праекта агульнага ўстава евангелічных цэркваў Расійскай імперыі і ўладкаванні евангелічных прыходаў.
Галоўны кіраўнік духоўных спраў замежных веравызнанняў палічыў, што дысідэнцкае права надае Генеральнаму Сіноду такія правы, “якія ў манархічнай дзяржаве могуць належаць толькі дзяржаўнай уладзе”. Галоўнае ўпраўленне адзначала, што дысідэнцкае права было складзена як для лютэран, так і для рэфарматаў. Але евангеліцка-рэфармацкая царква мела свой Сінод, які збіраўся адзін або два разы ў год, а бягучымі справамі займалася калегія. Кіраванне ж лютэранскай царквы залежала ад заснаванай у Вільні лютэранскай кансісторыі, для якой Біржанскім Сінодам у 1785 г. быў складзены асобны статут. Згодна з ім кансісторыя складалася з дзевяці членаў: тры старшынствуючыя з два-
ран, тры — з духоўнага звання і тры — са свецкага. Яны павінны былі збірацца раз у год у Вільні і знаходзіцца пад рэвізіяй Сінода лютэранскіх таварыстваў Літвы. Сінод збіраўся два гады і зацвярджаў членаў Віленскай лютэранскай кансісторыі, якія выбіраліся ўсімі лютэранскімі прыходамі. Сінод таксама быў апошняй інстанцыяй, якая вырашала справы лютэранскіх вернікаў, якіх па розных абставінах магло незадаволіць рашэнне Віленскай кансісторыі.
Але ўжо ў пачатку XIX ст. склад Віленскай лютэранскай кансісторыі не адпавядаў усім гэтым правілам. Гэта было звязана з тым, што дваран-лютэран было мала, яны былі небагатымі і практычна не прымалі ўдзелу ў царкоўных справах. У склад кансісторыі замест дзевяці ўваходзілі толькі шэсць свецкіх і духоўных членаў, якія не належалі да дваранства і таму не маглі старшынстваваць. Пасля звальнення ў 1827 г. старшынствуючага члена барона Розена і смерці члена Віленскага магістрата кансісторыя не змагла знайсці ім замену. Між тым ёй падпарадкоўваліся 15 лютэранскіх прыходаў Мінскай, Віленскай, Гродзенскай губерняў і Беластоцкай вобласці з 20 тыс. прыхаджан. Пасля смерці свайго апошняга старшыні барона Сакена Віленская лютэранская кансісторыя звярнулася ў Пецярбург у Галоўнае ўпраўленне духоўных спраў замежных веравызнанняў з пытаннем, ці можа яна кіраваць Віленскай акругай у складзе трох членаў. Указам ад 24 чэрвеня 1830 г. было загадана скасаваць Віленскую лютэранскую кансісторыю і перадаць яе справы Курляндскай лютэранскай кансісторыі, да якой належалі лютэранскія цэрквы Віцебскай і Магілёўскай губерняў. Адзначалася, што на яе пасяджэннях заўсёды павінен прысутнічаць віленскі лютэранскі пастар са званнем пробста. Разам з іншымі сям’ю пробстамі ён меў свой голас і атрымліваў за гэта жалаванне 100 талераў у год і грошы на дарогу ад Вільні да Мітавы, дзе адбываліся пасяджэнні Курляндскай кансісторыі [2. Т. 5. С. 553 656],
28 снежня 1832 г. быў зацверджаны статут евангеліцкалютэранскай царквы Расійскай імперыі. Гэта царква складалася з прыходаў, пробстскіх і кансістарыяльных акруг і Генеральнай кансісторыі. Асновай былі прыходскія абшчыны з пастарамі. Некалькі прыходаў складалі акругу на чале з пробстам, які выбіраўся пастарамі ўсёй акругі. Ён меў права збіраць Сінод з пастараў сваёй акругі. Сукупнасць пробстскіх акруг стварала кансістарыяльную акругу на чале з кансісторыяй і
супер-інтэндантам, або генерал-суперінтэндантам, якія былі духоўнымі асобамі.
Хаця лютэранскія цэрквы павінны былі падпарадкоўвацца Генеральнаму Сіноду, ён фактычна ні разу не збіраўся. Вышэйшым органам была Генеральная кансісторыя ў Пецярбургу. Яна складалася са свецкага прэзідэнта, духоўнага віцэ-прэзідэнта, двух свецкіх і двух духоўных членаў. Прэзідэнт і віцэ-прэзідэнт назначаліся імператарам. Пры кансісторыі былі пракурор і канцлер. У першай палове XIX ст. у справаводстве карысталіся нямецкай мовай [41. С. 69; 13. Ф. 821, воп. 5, спр. 19, арк. 337, 340, 341,343, 344].
КНІГІ ОНЛАЙН
