Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
Няклюдаўскі Барысаглебскі мужчынскі, Мінскі Свята-Духаў мужчынскі, Ахорскі Спаса-Праабражэнскі, Чонскі Макар’еўскі жаночы, Драгічынская абшчына Краснастоцкага Раство-Багародзічнага манастыра і інш.). Затое ўзрасла колькасць манахаў і манашак. У канцы XIX — пачатку XX ст. зрэдку можна было сустрэць манастыр з некалькімі манахамі. Значная частка з іх налічвала ў сваім штаце 50 і больш чалавек. Манастыры садзейнічалі аднаўленню брацтваў, стварэнню брацкіх школ, вялі выдавецкую дзейнасць, адчынялі прыюты і багадзельні.
Такім чынам, у 60-я гг. XIX — пачатку XX ст. пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях значна замацаваліся. Узрасла колькасць праваслаўных храмаў і прыхаджан, свяшчэннікаў, манахаў і іншых свяшчэннаслужыцеляў. Павялічыліся зацікаўленасць і матэрыяльная падтрымка з боку ўрада, які глядзеў на праваслаўную царкву як на сваю надзейную апору.
2.3. АДНОСІНЫ ЎРАДА ДА КАТАЛІЦТВА
У адрозненне ад праваслаўнай царквы, пазіцыі якой на працягу другой паловы XIX — пачатку XX ст. значна замацаваліся, каталіцкая працягвала страчваць свой былы ўплыў на Беларусі. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. агульнарасійскія законы ў адносінах да каталіцкага духавенства былі дапоўнены шэрагам распараджэнняў мясцовых улад: аб забароне без згоды губернатара прызначаць ксяндзоў на вышэйшыя духоўныя пасады і законавучыцелямі (цыркуляры ад 19 і 23 студзеня 1865 г.), аб забароне заштатным ксяндзам адвольнага выканання богаслужэння і выканання хрысціянскіх абрадаў (цыркуляры ад 13 студзеня, 27 чэрвеня 1867 г.); аб забароне ставіць на палях і дарогах крыжы і вешаць абразы без дазволу грамадзянскага начальства (цыркуляры ад 8 ліпеня 1864 г. і 19 верасня 1867 г.); аб забароне карысгацца польскай мовай у афіцыйнай перапісцы, у дзяржаўных установах, грамадскіх месцах (цыркуляры ад 12 лютага, 24 сакавіка 1864 г., 9 чэрвеня 1868 г.); аб забароне распаўсюджвання польскай пісьменнасці і падручнікаў на польскай мове сярод праваслаўнага насельнііггва (цыркуляры ад 1 сіудзеня 1864 г., 24 жніўня 1866 г., 2 студзеня 1869г.) [12. Ф. 295, воп. 1, спр. 1671, арк. 61, 62]. Гэтыямеры дапаўняліся, як ужо адзначалася, закрыццём касцёлаў і кляштараў і пераўтварэннем іх у праваслаўныя храмы, высылкай ксяндзоў, якія ўдзельнічалі ў паўстанні, і г.д.
Акрамя абмежаванняў адміністрацыйна-прымусовага характару супраць каталіцкай царквы выкарыстоўваліся і іншыя меры барацьбы. У мэтах паслаблення ўплыву каталіцкіх свяшчэннаслужыцеляў на беларускі народ быў распрацаваны план “распалячання касцёла”. Сутнасць яго заключалася ў тым, каб увесці ў каталіцкіх касцёлах беларускіх губерняў рускую мову замест польскай у дадатковыя набажэнствы і казанні.
У рускім грамадстве разгарэліся спрэчкі: дазволіць беларусам і надалей карыстацца ў касцёлах польскай мовай ці ўвесці мову рускую (аб беларускай мове гаворкі на той час не было). Прыхільнікі абедзвюх канцэпцый імкнуліся абгрунтаваць свой пункт погляду. Тыя, хто лічыў, што касцёл павінен заставацца польскамоўным (сярод іх М.Каяловіч, І.Аксакаў, праўда, у далейшым апошні змяніў свае погляды), гаварылі: увядзенне ў касцёл рускай мовы механічна зробіць раўнапраўным становішча каталіцтва і палякаў з праваслаўнымі. A гэта зусім не будзе спрыяць праваслаўю і русізму ў краі. Прыхільнікі распалячання касцёла (М.Каткоў, П.Бацюшкаў і інш.) сцвярджалі: беларусы — гэта тыя ж рускія і іх трэба абараніць ад паланізацыі і паступова русіфікаваць, каб у хуткім часе схіліць у праваслаўе.
Абмеркаванне праблемы русіфікацыі каталіцкага касцёла выйшла на старонкі друку. I калі на працягу ўсяго 1866 г. М.Каткоў у “Московскнх ведомостях” энергічна выступаў у падтрымку гэтай ідэі, дык прафесар М.Каяловіч гэтак жа энергічна выступаў супраць. Праз дваццаць гадоў у “Церковном вестннке” Каяловіч так напіша аб гэтым: “Супраць ажыццяўлення гэтага ўзніклі сур’ёзныя перасцярогі, што ўся справа аб рускім лацінстве звядзецца да пытання аб грамадзянскіх правах лацінства, лацінскага духавенства і, галоўнае, апалячанай заходнерускай інтэлігенцыі, а для народа атрымаецца адна смута і ў лацінскім, і ў праваслаўным асяроддзі. Гэта выказвалася ўсімі рускімі старажыламі Вільні на чале з іх мітрапалітам Іосіфам, з якім я меў магчымасць гутарыць аб гэтым” [37. С. 71].
IIIто ж датычыцца адносін да гэтай ідэі тых, дзеля каго ўсё гэта нібыта рабілася — беларусаў, — то тут вельмі трапна сказаў у свой час ксёндз Адам Станкевіч у кнізе “Родная мова ў святынях”: “Для народа было ўсё роўна: чужая мова польская, чужая і расійская, але да польскай ён ужо быў прывыкшы, ды і ўсё ўцісканае, крыўджанае, як заўсёды бывае, многа ў сабе мае маральнай сілы і красы” [38. С. 57],
У 1867 г. у Рымска-каталіцкую духоўную калегію быў накіраваны ўрадавы зварот з просьбай выказацца па пытанні ўвядзення ў касцёл рускай мовы. 7 чэрвеня 1868 г. Міністэрства ўнутраных спраў атрымала адказ. Меркаванні Калегіі заключаліся ў наступным: малітва за цара на рускай мове ўчыняцца не можа, а павінна адпраўляцца па-латыні ці папольску па той прычыне, што ў рымска-каталіцкае веравызнанне жыхароў так званых заходнерускіх губерняў у якасці агульнанародных моў Папай рымскім дапушчаны польская, літоўская і латышская. Паколькі руская мова да гэтага ніколі ў рымска-каталіцкую царкву дапушчана не была, то і надалей дапускаць яе туды нельга без спецыяльнага адабрэння Папы.
У друку разгарнулася крытыка такога адказу. Сутнасць зводзілася да наступнага: адказ гэты фальсіфікуе гістарычныя факты і не грунтуецца на дакументах. Апаненты сцвярджалі, што аналіз папскіх бул і мясцовых саборных пастаноў паказвае: руская мова выкарыстоўвалася ў самім Рыме яшчэ ў 1595 г., а пастановы мясцовых сабораў (1604, 1607, 1628, 1744 гт.), зацверджаныя Папай, абавязвалі рымска-каталіцкае духавенства заходніх губерняў прамаўляць казанні і адпраўляць дадатковае набажэнства на мове роднай, зразумелай парафіянам і просталюдзінам [39. С. 52]. A паколькі для расійскага грамадства было “бясспрэчным” і “відавочным”, што такой мовай для беларусаў з’яўляецца руская і ніякая іншая, дык і барацьба павінна весціся за “аднаўленне ў беларускіх касцёлах рускай мовы” [39. С.54].
Пакуль ішлі тэарэтычныя спрэчкі, некаторыя ксяндзы, і ў першую чаргу ксёндз Сенчыкоўскі, пачалі ажыццяўляць свае ідэі на практыцы. Але перш чым перайсці да гэтага пытання, хацелася б адзначыць наступнае: погляды каталіцкіх ксяндзоў беларускіх касцёлаў былі рознымі. Зразумела, большасць з іх па-ранейшаму падтрымлівала сярод вернікаў “польскі дух”. Некаторыя схіляліся ў расійскі бок, спадзяючыся атрымаць нейкія прывілеі ад улад. Але былі і такія (беларусы па паходжанні), хто і на той час памятаў аб роднай мове беларусаў. Так, у 1866 г. група ксяндзоў з Магілёўшчыны і Віцебшчыны, спасылаючыся на тое, што ў многіх касцёлах, дзе вернікамі з’яўляюцца беларусы, казанні прамаўляліся на беларускай мове, звярнуліся з просьбай дазволіць ператлумачэнне павучэнняў Філіпецкага і Бялабржэцкага на беларускую мову. Просьба была адхілена. Праваслаўны епіскап Мінскі і Бабруйскі Міхаіл заўважыў ў сувязі з гэтым, што
яшчэ з панскіх часоў у беларускую мову закралася шмат польскіх слоў і выразаў і таму няма ўпэўненасці, што ксяндзы будуць размаўляць па-беларуску, а не падтрымліваць польскую мову ў касцёле. “ Для гэтага, — адзначаў ён у пісьме да обер-пракурора Св.Сінода, — я маю гістарычную падставу, а іменна езуітаў. Яны, пасяліўшыся тут, спачатку вывучалі простанародную мову і на ёй спакушалі праваслаўных” [40. С. 18].
У 1869 г. выйшаў “высачайшы” дазвол карыстацца ў касцёле рускай мовай. Царскі дазвол быў успрыняты, зразумела, як загад. Гістарычныя дакументы сведчаць: механізм увядзення рускай мовы ў касцёл быў прымусовы. Кіраўніцтву рымска-каталіцкіх епархій былі накіраваны лісты пад грыфам “сакрэтна”. У іх прадпісвалася давесці (пад распіску) праз візітатараў змест царскага ўказа да кожнай парафіі. Разам з распіскамі ксяндзоў аб тым, што яны азнаёміліся з указам, у гістарычных дакументах захаваўся і спіс, які сведчыць, што меркавалася ўвесці рускую мову ва ўсе парафіі Віленскай епархіі, за выключэннем тых, дзе мясцовыя жыхары размаўлялі па-літоўску.
3 выхадам царскага ўказа аб увядзенні ў касцёл рускай мовы Сенчыкоўскаму і яго прыхільнікам дзейнічаць стала лягчэй. Праўда, трэба адзначыць, што ксёндз Сенчыкоўскі быў незадаволены зместам указа, лічачы, што гэтая паўмера дасць ксяндзам пралазу, якую яны скарыстаюць у сваіх мэтах. A заключалася яна ў тым, што згодна з указам руская мова павінна была ўводзіцца ў тых прыходах, каталіцкае насельніцтва якіх лічыла сваёй роднай мовай “мову рускую, у тым ці іншым дыялекце”. Сенчыкоўскі разумеў, што каталіцкаму духавенству няцяжка будзе пераканаць сваіх вернікаў, што іх роднай мовай з’яўляецца не руская, а польская. I сапраўды, у архівах Мінска, Вільнюса, Санкт-Пецярбурга захавалася шмат дакументаў таго часу — калектыўных прашэнняў прыхаджан-каталікоў, у якіх яны сцвярджалі, што іх роднай мовай з’яўляецца польская і што яны не могуць “выказваць свае пачуцці ў малітвах на рускай мове, на якой змест становіцца вельмі цяжкім і нават незразумелым” [12. Ф. 295, воп. 1, спр. 2290, арк. 42]. Само сабой, такія прашэнні з’яўляліся не без удзелу ксяндзоў, але не трэба адмахвацца і ад рэлігійных пачуццяў, настрою каталіцкага насельніцтва.
Па меры таго, як дзейнасць прыхільнікаў ідэі русіфікацыі касцёла станавілася больш актыўнай, расло і супрацьдзеянне з боку тых ксяндзоў, што не падтрымлівалі яе.
14 лютага 1870 г. Сенчыкоўскі становіцца ваенным капеланам па Мінскай губерні і накіроўваецца для споведзі і св. прычасця вайскоўцаў рымска-каталіцкага веравызнання. У Барысаве ён сустрэў першае сур’ёзнае процідзеянне: мясцовы настаяцель не пусціў яго ў касцёл. Справа скончылася тым, што барысаўскі настаяцель быў адхілены ад пасады і адпраўлены ў манастыр, а яго месца заняў Сенчыкоўскі. Гэты выпадак прымусіў каталіцкіх святароў спыніць адкрытае супраціўленне. А Сенчыкоўскі працягваў дзейнічаць. У Мінску пры касцёле Св.Троіцы ён адчыняе вучылішча арганістаў. На яго будаўніцтва Міністэрства ўнутраных спраў вылучыла 21 953 руб. У вучылішчы 30 сялянскіх хлопчыкаў каталіцкага веравызнання навучаліся агульнаадукацыйным навукам і рускай мове, латыні і музыцы.
КНІГІ ОНЛАЙН
