Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
Адносіны пратэстантаў з адміністрацыйнымі ўладамі і праваслаўнай царквой былі звычайна памяркоўнымі. Па прычыне іх малалікасці царскія ўлады вялікіх перашкод ім не чынілі, але пры магчымасці імкнуліся стрымліваць рост колькасці вернікаў і культавых устаноў. У справаздачы оберпракурора Св. Сінода за 1883 г. адзначалася: “Лютэране, што належаць галоўным чынам да службовага і купецкага саслоўя, не выказваюць фанатызму ў адносінах да праваслаўнай царквы, але і не спачуваюць ёй. Епархіяльнае кіраўніцтва прымае меры па абмежаванні праваслаўнага насельніцтва ад іншаверцаў [26. С. 39].
Да такіх мер адносілася забарона будаваць новыя культавыя ўстановы. Так, у 1902 г. евангеліцка-лютэранская Генеральная кансісторыя ўзбудзіла хадайніцтва аб дазволе царкоўнаму савету Дзвінскага прыхода прыняць ахвяраваны ўласнікам м.Прэль Гулькевічам участак зямлі (960 кв.саж.), каб пабудаваць там на сродкі веруючых новы малітоўны дом. Згодна з законам Расійскай імперыі пабудова культавых будынкаў замежных хрысціянскіх веравызнанняў магла здзяйсняцца толькі пры згодзе праваслаўнага епархіяльнага кіраўніцтва. У дадзеным выпадку такой згоды не было. Перапіска паміж Віцебскім губернатарам, МУС і Дэпартаментам духоўных спраў замежных веравызнанняў паказвае, як чыноўнікі і праваслаўныя іерархі ўсяляк шукалі неаб-
ходныя абгрунтаванні, каб адхіліць хадайніцтва [12. Ф. 1430, воп. 1, спр. 53484, арк. 1 — 4].
Пасля паўстання 1863 г. хваля русіфікацыі, што захліснула беларускія губерні, зачапіла і евангеліцка-рэфармацкую царкву. Улады прапанавалі ўвесці рускую мову ў богаслужэнне там, дзе яно вялося па-польску. Гэтае пытанне абмяркоўвалася ў 1869 г. на пасяджэнні Віленскага евангеліцка-рэфармацкага Сінода, які выказаўся супраць. Абгрунтоўваючы сваё адмоўнае рашэнне, Сінод указаў на наступныя прычыны, якія не дазвалялі пайсці на ўвядзенне рускай мовы:
па-першае, пастары евангеліцка-рэфармацкай царквы не валодаюць рускай мовай у такой ступені, каб весці на ёй богаслужэнне;
па-другое, прыхаджане евангеліцка-рэфармацкай царквы польскага, самагіцкага, нямецкага і іншага паходжання або зусім не разумеюць рускую мову, або разумеюць яе толькі на бытавым узроўні і таму “не маглі б з карысцю для душы слухаць казанні на рускай мове”;
па-трэцяе, няма ніякіх матэрыялаў для богаслужэння на рускай мове (перакладу Свяшчэннага пісання, псалмаў, гімнаў, малітваў, літургічнага трэбніка), якія былі б ухвалены евангеліцка-рэфармацкай царквой.
Гэтых пазіцый пастары евангеліцка-рэфармацкай царквы прытрымліваліся і ў далейшыя гады. Калі ў 1873 г. ад іх патрабавалі пісьмовыя даведкі па пытанні ўвядзення рускай мовы ў богаслужэнне, яны, спасылаючыся на рашэнні Сіцода 1869 г., зноў выказалі тыя ж меркаванні і прычыны. Так, у Гродзенскай губерні на той час меліся два евангеліцкарэфармацкія прыходы — Расненскі (Брэсцкі павет) і Ізабелінскі (Ваўкавыскі павет). У першым богаслужэнне вялося на нямецкай мове, у другім — на польскай. Пастары абодвух прыходаў катэгарычна выказаліся супраць увядзення. ў богаслужэнне рускай мовы.
Мова, на якой вялося богаслужэнне ў евангеліцка-рэфармацкай царкве, адпавядала нацыянальнаму складу яе прыхаджан. Так, у Мінскай і Магілёўскай губернях прыхаджанамі былі немцы, адпаведна царкоўнай мовай нямецкая. Тое ж самае назіралася ў Гродзенскім і Беластоцкім прыходах Гродзенскай губерні. А вось што тычылася прыхода НейдорфНейброва, то прыхаджане хаця і былі немцамі па паходжанні, але згубілі сваю мову, таму казанні і навучанне ў школах вяліся на польскай мове. Сярод лютэран Віленскай губерні былі немцы і невялікая колькасць палякаў. Богаслужэнне і навучанне ў школах вяліся на нямецкай мове, але выкладаліся
і мовы руская і польская. Больш стракатым быў малюнак у Віцебскай губерні, дзе сярод лютэран акрамя немцаў была значная колькасць латышоў. Так, у Віцебскім і Дзінабургскім прыходах, дзе болыпасць вернікаў складалі немцы, царкоўнай мовай была нямецкая, у Крэйбургскім — латышская, бо тутбольшасць вернікаў складалі латышы. Цікавая карціна назіралася ў Полацкім прыходзе. Тут на пачатку XX ст. сярод прыхаджан было 300 немцаў і 900 латышоў. Але, нягледзячы на тое, што латышы мелі колькасную перавагу, вялікую ролю ў прыходзе адыгрывалі немцы. Па-першае, яны былі заснавальнікамі прыхода, уладальнікамі ўсіх царкоўных будынкаў і штогод ахвяравалі прыходу грошы. Ахвяраванні латышскіх вернікаў, нягледзячы на іх большасць, складалі толькі трэць усёй неабходнай сумы, астатнюю частку давалі нямецкія. У Полацку богаслужэнне вялося на нямецкай і латышскай мовах (па чарзе), у маёнтку Вацслававе (Лепельскі павет) — на латышскай [12. Ф. 1430, воп. 1, спр. 47850, арк. 5].
У другой палове XIX ст. узнікае некалькі плыняў пратэстанцкага сектанцтва. У канцы 70-х гг. у Гомельскім павеце былі выяўлены прыхільнікі штундызму, які быў занесены сюды з паўднёвых раёнаў, куды жыхары павета адпраўляліся на заробкі. Штундысты называлі сябе сектантамі “новорожденного русского братства”, верылі ў Іісуса Хрыста і толькі яму аднаму пакланяліся, пастоў не прытрымліваліся, у святочныя дні збіраліся ў прыватных дамах для спявання псалмоў і чытання Евангелля [52. С. 37], У 80-я гг. штундысты з’явіліся ў Рагачоўскім павеце Магілёўскай губерні і ў іншых месцах, а ў 1888 г. — ў Віцебскай губерні. Але прынятыя меры (тры паслядоўнікі штундызму былі пазбаўлены маёмасці і сасланы ў Закаўказзе, два адпраўлены ў турму) спынілі яго распаўсюджванне. У 1894 г. штундызм быў аб’яўлены ў Расійскай імперыі па-за законам, бо, як указвалася ў палажэнні Камітэтаміністраў, “штундысты... прапаведуюць сацыялістычныя прынцыпы... агульную роўнасць, раздзел маёмасці... іх вучэнне падрывае асновы праваслаўнай веры” [53. С. 659],
Пасля пастановы штундысцкі рух пайшоў на спад. У Магілёўскай губерні, напрыклад, перайшлі ў праваслаўе 52 штундысты [54. С. 31]. 3 цягам часу штундызм практычна перастае існаваць, зліўшыся з баптызмам.
У гэты час на Беларусі атрымалі распаўсюджванне некалькі плыняў пратэстанцкага сектанцтва: баптызм, евангелічнае хрысціянства, пяцідзесятніцтва, адвентызм сё-
мага дня, іегавізм і інш. У канцы XIX — пачатку XX ст. найбольш паслядоўнікаў меў баптызм. Заснавальнікам секты баптыстаў лічыцца Фама Мюнцэр, вучань Лютэра, які жыў у першай палове XVI ст. Назва секты паходзіць ад лацінскага слова “baptismus”, г.зн. хрышчэнне. Мюнцэр вучыў, што хрышчэнне дзяцей несапраўднае, бо сапраўднасць св.таінстваў знаходзіцца ў залежнасці ад веры ў іх, і таму дарослых трэба перахрышчваць. Яго вучэнне заснавана на веры ў тысячагадовае Царства Боскае на зямлі. У ім павінен панаваць мір, не будзе ніякай прыватнай уласнасці, “грешного брака”, які заменіць “свободная безбрачная любовь”. He патрэбна будзе ніякая ўлада.
Нягледзячы на ганенні, колькасць паслядоўнікаў Мюнцэра расла і пранікала ва ўсе краіны. У Польшчы першыя баптысты з’явіліся ў 1861 г. у Адамаве, у беларуска-літоўскіх губернях — пазней, спачатку ў Коўне, а потым у Вільні і Гродне.
Даследчык распаўсюджвання баптызму ў дарэвалюцыйны час А.Мілавідаў адзначаў, што баптызм у беларускалітоўскіх губернях — нямецкага паходжання. У беларускіх губернях ён звычайна распаўсюджваўся сярод нямецкіх каланістаў і латышоў. Часцей заўсё баптыстамі станавіліся лютэране. Але сярод паслядоўнікаў баптызму былі людзі і іншых нацыянальнасцяў і веравызнанняў, нават, як адзначаў Мілавідаў, “еврейскнй элемент”, хаця і сустракаецца ён як “еднннчные н случайные явлення” [55. С. 7].
Па сацыяльным складзе баптысты таксама не былі аднароднымі. Найболып распаўсюджаным гэтае веравучэнне было сярод сялян, у меншай ступені — сярод гарадскога мяшчанства. Шырокай была і геаграфія распаўсюджвання баптызму. У большай ці меншай колькасці баптысты пражывалі ва ўсіх беларускіх губернях.
У Віцебской губерні на пачатку XX ст. баптысты пражывалі ў Дзвінскім (136 чал.), Люцынскім (53чал.), Дрысенскім (1 сям’я) паветах. Усе яны латышы, раней былі лютэранамі. Баптысты Дзвінска і Люцынскага павета мелі малітоўныя дамы, якія размяшчаліся ў наёмных памяшканнях. Баптысты Дзвінскага павета наведвалі малітоўны дом у г.Якабштаце Курляндскай губерні, дзе богаслужэнне вялося на латышскай мове. У Магілёўскай губерні цэнтрам распаўсюджвання баптызму стала Гомельшчына. Тут, у с.Уць, была заснавана абшчына, першымі прасвітарамі якой сталі Каненкаў, Раўзонкаў, Капанкоў, Кірушчанка. У 1879 г. місіянерамі з южных іуберняў была заснавана абшчына ў в.Усохі. У Мінскай
губерні баптысты пражывалі на хутары Хаткі Рэчыцкага павета, у Слуцкім і Пінскім паветах, пазней з’явілася абшчынаў Мінску[53. С. 663].
Шляхі распаўсюджвання баптызму, як і іншых цячэнняў пратэстанцкага сектанцтва, былі рознымі: місіянерская дзейнасць прыезджых прапаведнікаў, адыходніцтва, міграцыі сялян з адной губерні ў другую. Сваю ролю адыгрываў і пастаянны прыток нямецкіх рамеснікаў з Усходняй Прусіі ў Коўна.
Метады евангелізацыі мясцовага насельніцтва таксама былі разнастайныя: публічныя сходы ў тэатрах і шынках, распаўсюджванне танных кніг і брашур, адкрыццё нядзельных школ для дзяцей, правядзенне для іх розных мерапрыемстваў з раздачай падарункаў, дабрачынная дзейнасць і г.д.
Царскі ўрад быў занепакоены распаўсюджваннем баптысцкага вучэння. У сувязі з гэтым у 1879 г. быў выдадзены Сенацкі ўказ, які рэгуляваў дзейнасць баптысцкіх абшчын. Да ўказа дадаваліся часовыя правілы аб вядзенні метрычных запісаў шлюбаў, нараджэння і смерці баптыстаў. Гэтыя запісы павінны былі весці мясцовыя грамадзянскія ўлады.
Крыху пазней, чым штундызм і баптызм, на Беларусі з'яўляецца евангелічнае хрысціянства. У 1882 г. паслядоўнікі гэтага вучэння былі выяўлены ў г.Чачэрску Гомельскага павета. Да іх належала княгіня Чарткова. У маёнтку яе бацькі, які знаходзіўся ў Чачэрску, праходзілі евангельскія сходы. Абшчына атрымлівала дапамогу з Пецярбурга [53. С. 663].
Што тычылася адвентысцкага веравучэння, то яно з’яўляецца на тэрыторыі Расійскай імперыі ў канцы XIX ст. Першае ўпамінанне аб ім адносіцца да 1897 г., калі обер-пракурор Св.Сінода паведаміў аб з’яўленні прыхільнікаў гэтага вучэння ў Валынскай губерні. На Беларусі яны з’яўляюцца пазней. Распаўсюджванне секты адвентыстаў сёмага дня, як, зрэшты, і іншых, атрымліваюць пасля ўказа 17 красавіка 1905 г. аб верацярпімасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
