Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
былі прыняты часовыя правілы “О взысканнях за тайное обученне”. Прыняцце рашэння Савета міністраў аб адмене' гэтых правілаў (8 жніўня 1906 г.) практычна не змяніла сітуацыю ў дадзеным кірунку. Так, у 1909 г. у Дэпартамент агульных спраў МУС паступіў запрос ад мінскага губернатара, у якім гаварылася, што на яго імя прыйшло шмат хадайніцтваў ад настаяцеляў рымска-каталіцкіх касцёлаў і каталіцкіх вернікаў з просьбай дазволіць навучаць дзяцей каталікоў польскай грамаце для таго, каб яны маглі вывучаць дагматы веры. Адказ быў наступны: “Законамі аб навучальных установах, што тычацца ўсіх тыпаў выкладання, як школьнага, так і па-за школьнага, такога віду не прадугледжана і таму не павінна дазваляцца на практыцы” [5. Спр. 47756, арк. 1]. Далей адзначалася, што стварэнне такіх школ не адпавядае нацыянальнай палітыцы ўрада ў заходніх губернях. Існуе тлумачэнне МУС ад 19 мая 1907 г. аб тым, што адкрыццё там польскіх школ не дазваляецца.
Указам ад 17 красавіка 1905 г. стараверам і сектантам, “отпавшнм от православня”, забяспечвалася свабода веравызнання. Спецыяльны ўказ, што быў прыняты 17 кастрычніка 1906 г., вызначаў парадак утварэння абшчыны, правы іх членаў і кіраўнікоў. Сутнасць гэтых дакументаў заключалася ў наступным. Стараверам і сектантам, якія не належалі да сектаў “варварскіх або тых, вучэнне якіх звязана з дзеяннямі, забароненымі крымінальнымі законамі”, прадастаўлялася магчымасць свабоднага веравызнання і ўтварэння рэлігійных абшчын. Для гэтага патрэбна было звярнуцца з калектыўнай заявай аб рэгістрацыі ў губернскае праўленне. Заява павінна была ўтрымліваць назву стараверскага толку або секты, мясцовасці, на якую будзе распаўсюджвацца яе дзейнасць, месцазнаходжанне малітоўнага дома. Абшчына павінна была кіравацца агульным сходам членаў секты, якім споўніўся 21 год. Агульны сход выбіраў савет. Правы і абавязкі агульных сходаў і саветаў залежалі ад таго, ці мела абшчына характар юрыдычнай асобы, гэта значыць правы мець і распараджацца нерухомай маёмасцю і капіталамі. У маленькіх абшчынах, якія не карысталіся такімі правамі, агульны сход акрамя выбараў духоўных асоб разглядаў рахункі, а савет назіраў за правіламі вядзення метрычных кніг. У тых абшчынах, якія мелі правы юрыдычнай асобы, поле дзейнасці і сходаў і саветаў было больш шырокім. У абавязкі схода ўваходзіла распараджэнне нерухомасцю, устанаўленне збораў з членаў абшчыны і г.д. Адпаведна больш шырокай была і дзейнасць саветаў.
Было вызначана і палажэнне духоўных асоб абшчыны. Згодна з указам ад 17 красавіка 1905 г. яны называліся настаяцелямі або настаўнікамі. Настаўнікі не маглі выбірацца з ліку непісьменных або асоб, якім не споўнілася 25 гадоў, якія прыцягваліся да судовай адказнасці і былі прызнаны віноўнымі, выключаны з таварыстваў і дваранскіх сходаў па прыгаворах тых саслоўяў, да якіх яны належалі. Факт выбрання духоўнай асобы даводзіўся да ведама губернскага праўлення, дзе яна ўносілася ў спецыяльныя рэестры. Гэтая асоба выключалася з мяшчанскага або сялянскага таварыства, калі яна належала да гэтага саслоўя, і вызвалялася ад ваеннай службы.
Што тычылася малітоўных дамоў старавераў, то пункт 12 указа аб верацярпімасці адзначаў: “Распячатаць усе малітоўныя дамы, закрытыя як у адміністрацыйным парадку, не выключаючы выпадкаў, калі запячатанне праходзіла як праз Камітэт міністраў па Найвысачэйшаму рашэнню, так і па суду, акрамя тых малельняў, якія былі зачынены ў сувязі з невыканеннем будаўнічага статуту”. Адначасова ўсім губернатарам быў накіраваны сакрэтны цыркуляр, у якім адзначалася, што адкрыццё гэтых малітоўных дамоў павінна праводзіцца без урачыстасцяў, “внешннх оказательств”, якія маглі б спакусіць праваслаўных [5. Спр. 46983, арк. 2].
Правы, якія даваліся стараверам у кірунку свабоды веравызнання, выклікалі незадавальненне праваслаўных іерархаў. Яны асцерагаліся, што значна большая самастойнасць стараверскіх абшчын у вядзенні сваіх спраў і распараджэнні сродкамі ў параўнанні з праваслаўнымі прыходамі будзе стымуляваць масавыя пераходы праваслаўных у стараверства. Праўда, да заходніх губерняў, дзе сацыяльная база для распаўсюджвання стараверства, якое мела, як правіла, велікарускі характар, была не вельмі значнай, гэтая перасцярога тычылася мала, што і пацвердзілася ў далейшым. Напрыклад, у Віцебскай губерні, дзе пражывала даволі шмат беспапоўцаў федасееўскага і паморскага толкаў, пераходаў з праваслаўя ў стараверства амаль што не назіралася. У адпаведнасці з указам ад 17 кастрычніка 1906 г. у губерні было зарэгістравана 69 стараверскіх абшчын з колькасцю членау у іх 66 024 чал. Колькасць зарэгістраваных настаяцеляў і настаўнікаў складала 33 чал., незарэгістраваных духоўных асоб — 47, малітоўных дамоў — 82. Стараверы ўтрымлівалі дзве школы і тры багадзельні [5. Спр. 48280, арк. 230,231].
Пасля ўказа аб верацярпімасці стараверы пачалі ствараць брацтвы. Яны ставілі на мэце "... аб’яднанне старавераў... у мэтах абароны рускіх нацыянальных інтарэсаў”. Да ліку сваіх непасрэдных задач брацтвы адносілі: развіццё нацыянальнай самасвядомасці і падняцце духоўнасці з дапамогай друку, народных чытанняў, стварэння бібліятэк і школ для старавераў. Сюды ўваходзілі таксама клопаты аб паляпшэнні іх эканамічнага становішча (стварэнне багадзельняў, танных сталовых, начлежак і г.д.) [5. Спр. 48421, арк. 14].
Што тычылася пратэстанцкай канфесіі, то пасля ўказа аб верацярпімасці асобых змен у яе становішчы не адбылося. Нават палажэнні, што адносіліся да сектантаў, мелі на ўвазе толькі сектантаў, адпаўшых ад праваслаўя. A пратэстанцкае сектанцтва і не ўпаміналася ў дакуменце. Гэта выклікала незадаволенасць з боку праваслаўных іерархаў, якія неаднаразова адзначалі, што, зыходзячы з такога становішча, можа здацца, што ўрад клапоціцца аб сектантах, адпаўшых ад праваслаўя, што абмяжоўвае правы пануючай царквы. У той жа час, не прымаючы ніякіх указанняў адносна пратэстанцкіх і каталіцкіх сектантаў, улады тым самым праяўляюць сваю заклапочанасць аб цэласнасці гэтых канфесій. Таму было прынята рашэнне звярнуцца да дадзенага пытання асобна.
Указ аб верацярпімасці не прынёс жаданага спакою ў рэлігійнае жыццё беларуска-літоўскіх губерняў. Пераходы насельніцтва з праваслаўя ў іншыя канфесіі, галоўным чынам у каталіцкую, абвастралі ўзаемаадносіны паміж праваслаўным і каталіцкім духавенствам, якое ў сваю чаргу сеяла гэтую нецярпімасць сярод вернікаў.
3.2. НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ АСПЕКТЫ Ў ДЗЕЙНАСЦІ ХРЫСЦІЯНСКАГА ДУХАВЕНСТВА
У пачатку XX ст. рух за беларускае нацыянальнае адраджэнне, які выспяваў на працягу ўсяго XIX ст., набывае даволі масавы характар. Яго мэтай з’яўляецца самасцвярджэнне беларусаў як самастойнай нацыі ў межах этнічнага рассялення, прызнанне факта яе існавання іншымі народамі і дзяржавамі, а разам з тым і права беларусаў на “пачэсны пасад паміж народамі”, нацыянальную дзяржаўнасць [10.C.15]. Длядасягнення пастаўленай мэты трэба было вырашыць шэраг вельмі складаных задач. Адна з іх — пераадольванне адмоў-
нага ўплыву на фарміраванне і развіццё беларускай нацыі канфесіянальнага расколу этнасу на праваслаўных і каталікоў. Раскол гэты шырока выкарыстоўваўся праваслаўным духавенствам у мэтах русіфікацыі, каталіцкім — паланізацыі беларусаў.
XIX ст. стала пераломным у жыцці гэтых дзвюх канфесій на Беларусі, што абумоўлена зменамі ў палітычным жыцці. У выніку падзелаў Рэчы Паспалітай беларускія землі апынуліся ў складзе Расійскай імперыі. Каталіцтву, якое займала пануючае становішча ў Рэчы Паспалітай, прыйшлося ўступіць месца праваслаўю. Але гэта не азначала, што каталіцкае духавенства адышло ў бок. Яно працягвала праяўляць даволі высокую актыўнасць у барацьбе за ўплыў на беларускае насельніцтва. Гэтая дзейнасць, як правіла, разглядалася ў расійскай гістарыяграфіі толькі як паланізатарская. Такі погляд працягваў панаваць і ў савецкі час. He будзем і мы адмаўляць відавочнае. Роля каталіцкага касцёла на Беларусі і сапраўды заключалася ў тым, каб падтрымаць польскі уплыў, “польскі дух” сярод беларускага насельніцтва. Ідэя аднаўлення былой славы і магутнасці Рэчы Паспалітай ніколі не згасала сярод каталіцкага духавенства. Час ад часу яна прыводзіла да актыўных дзеянняў. Да іх першых праяў можна аднесці адмаўленні, праўда адзінкавыя, ад прысягі на вернасць рускай царыцы пасля далучэння да Расіі. Да формаў барацьбы за аднаўленне Рэчы Паспалітай адносіліся і тайныя таварыствы. Адно з іх — Віленская асацыяцыя — дзейнічала ў Вільні з вясны 1796 г. да верасня — кастрычніка 1797 г. Сярод кіраўнікоў асацыяцыі знаходзіліся ксяндзы Зюлкоўскі і Ф.Цяцерскі. Аб намерах членаў таварыства сведчыць распрацаваны імі “Акт Віленскага паўстання”, датаваны 27 студзеня 1797 г., які заклікаў да барацьбы за аднаўленне Рэчы Паспалітай. У ім, у прыватнасці, гаварылася: “He было моманту, калі б мы, стогнучы пад чужым цяжарам няволі, не думалі аб вяртанні правоў свабоды і вольнасці, якія нададзены кожнаму чалавеку ад яго нараджэння” [11. С. 243].
Віленская асацыяцыя мела свае адгалінаванні ў Брэсце, Кобрыне, Гародні, Мінску і іншых месцах. У стварэнні Мінскай асацыяцыі, сведчаць даследчыкі, актыўны ўдзел прымаў ксёндз Ф. Цяцерскі. Праіснавала Віленская асацыяцыя нядоўга і да актыўных дзеянняў не перайшла. На допыце адзін з актыўных членаў асацыяцыі С.Цяцерскі заявіў: “Наша мэта — аднаўленне Рэчы Паспалітай, галоў-
най асновай якой павінна быць Канстытуцыя 3 мая” [12. С. 89]. Арыштаваныя члены асацыяцыі прадсталі перад судом і былі абвінавачаны ў “арганізацыі асацыяцый, змове на паўстанне, парушэнні прысягі”. Заступіўся за іх толькі сенатар Г.Дзяржавін. У сувязі з гэтым ён пісаў у сваіх “Запісках”: “Чаму так строга абвінавачваюцца няшчасныя, што яны мелі паміж сабой размовы аб выратаванні ад нашага ўладання сваёй айчыны, ці можна было б іх абвінавачваць у здрадзе па тых жа самых законах, па якіх павінны былі абвінавачвацца ў падобных выпадках прыродныя падданыя... няхай яны думаюць і гавораць аб выратаванні сваёй айчыны, як жадаюць, абы толькі да саміх дзеянняў не пераходзілі” [13.C. 424, 425]. Члены арганізацыі былі асуджаны, пазбаўлены шляхецкага гонару, маёнткаў, духоўныя асобы — сану і адпраўлены ў Сібір на катаргу.
КНІГІ ОНЛАЙН
