Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
3 першых дзён усталявання бальшавіцкай улады рэпрэсіі адчулі на сабе і равіны. У 1921 г. у Гомелі быў арыштаваны рабін М.Барышанскі, які ў сваіх казаннях самаахвярна абараняў хедэры. На судзе яго абвінавацілі ў супраціўленні рэжыму, а таксама ў ажыццяўленні антысавецкай прапаганды
У 1923 г. равін атрымаў дазвол эмігрыраваць у ЗША. У далейшыя гады ўціск на іудзейскіх святароў узрастаў. Вялікім цяжарам на суполкі лажыўся падатковы прэсінг. Яны абкладаліся такімі астранамічнымі сумамі, што рабіны былі вымушаны прадаваць нават свае асабістыя рэчы, каб пазбегнуць арыштаў і высылкі. Карыстаючыся цяжкімі эканамічнымі абставінамі, улады рабілі прапановы адмовіцца ад рэлігійнай дзейнасці, высокай місіі быць іудзейскім прапаведнікам. Пад моцным уціскам не кожны быў здольны ўстаяць. Меліся выпадкі, калі равіны адмаўляліся ад сваіх пасад пад прымусам.
Паступова набірала моц палітыка масавых рэпрэсій рабінаў. Першай “ластаўкай” з’явілася аперацыя ДПУ, якая завяршылася арыштам у сакавіку 1930 г. у Мінску 14 прадстаўнікоў духавенства. Сярод іх быў і галоўны рабін Беларусі М.Глускін, сябра праўлення Камітэта рабінаў СССР. Ён і яго калегі абвінавачваліся ў контррэвалюцыйнай дзейнасці. Як доказ прыводзіліся звесткі .аб канфіскацыі ў іх замежнай карэспандэнцыі, гектографа і дакументаў, якія быццам бы даказвалі, што арыштаваныя займаліся “контррэвалюцыйнай” дзейнасцю, перадавалі інфармацыю замежным яўрэйскім асацыяцыям. Пасля двух тыдняў зняволення, дзякуючы грамадскаму пратэсту, які ўзняўся на Захадзе, Глускін і яго калегі былі вызвалены. Перад гэтым іх прымусілі падпісаць заяву аб тым, што ў Савецкім Саюзе адсутнічаюць антырэлігійныя праследаванні, а таксама выказаць пратэст супраць антысавецкай прапаганды [51. С. 116].
У далейшым колькасць рэпрэсіраваных прадстаўнікоў іудзейскага духавенства павялічвалася. Свайго апагея кампанія па іх знішчэнні дасягнула ў выніку разгрома антысавецкага падполля, “выкрытага" ў 1937 — 1938 гг. “Яўрэйскія клерыкалы” былі выяўлены сярод неіснаваўшай бундаўскасіянісцкай арганізацыі, царкоўна-сектанцкага падполля. Так была разгромлена іудзейская канфесія.
Трагічныя падзеі не абмінулі і мусульманскую канфесію. У віхуры атэістычнай барацьбы на Беларусі ў 1936 г. была зачынена мячэць у Мінску, пабудаваная на Вялікай Татарскай вуліцы ў 1902 г. Да пачатку вайны ў будынку размяшчалася прадуктовая база. Былі закрыты мячэці ў Смілавічах, іншых месцах кампактнага пражывання татар. Лёс усіх канфесій склаўся аднолькава трагічна.
Такім чынам, з прыходам бальшавіцкай улады карэнным чынам змяніліся адносіны дзяржавы да рэлігіі, пачаліся ганенні супраць усіх канфесій. Разбураліся праваслаўныя,
каталіцкія, пратэстанцкія, іудзейскія, мусульманскія храмы. Нябачных памераў дасягнулі рэпрэсіі духавенства ўсіх канфесій. Ідэалагічны ўціск, атэістьгчная прапаганда прывялі да стварэння бачнасці бязбожнага грамадства. Але знішчэнне рэлігійных арганізацый не азначала выкаранення веры з душ людзей. I ва ўмовах манаполіі ваяўнічага атэізму ва ўсіх канфесіях заставалася многа вернікаў.
5.2. КАНФЕСІЯНАЛЬНАЯ ПАЛІТЫКА Ў ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ
У выніку польска-савецкай вайны 1919 — 1920 гг. Беларусь была падзелена на дзве часткі: усходнюю і заходнюю. Паводле Рыжскага мірнага дагавору ад 20 сакавіка 1921 г. да Польшчы адышлі: Гродзенская губерня, Навагрудскі, Пінскі, частка Мінскага, Слуцкага і Мазырскага ўездаў Мінскай, Віленскі, Дзісненскі, Лідскі ўезды Віленскай губерняў. Агульная плошча адышоўшай тэрыторыі склала 107 тыс. км2 з насельніцтвам 3,5 млн чал., сярод іх 2,5 млн беларусаў. Яны шчыльна засялялі Навагрудскі, Гродзенскі, Беластоцкі, Слонімскі, Пінскі, Баранавіцкі, часткова Віленскі (разам з літоўцамі), Брэсцкі і Кобрынскі (з украінцамі) паветы. Тут беларускае насельніцтва складала пераважную большасць [52. С. 110 111].
Перад урадам II Рэчы Паспалітай паўстала праблема распрацоўкі канцэпцыі рэлігійнай палітыкі. На яе фарміраванне значны ўплыў аказвалі палітычныя колы, блізкія да польскіх каталіцкіх вярхоў: хрысціянскія і нацыянальныя дэмакраты, кансерватары. У палітычнай сістэме Полыпчы гэтыя партыі складалі права-цэнтрысцкі блок, дзе дамінуючай была дактрына нацыянальнай асіміляцыі славянскіх меншасцяў. Таму з першых дзён асноўным зместам польскай рэлігійнай палітыкі на “ўсходніх крэсах” з’яўлялася ўцягванне беларускага насельніцтва ў сферу ўплыву каталіцкай царквы і польскай дзяржавы. Гэта стварала напружанасць у міжнацыянальных адносінах.
Беларусы-каталікі, якія апынуліся ў межах Полынчы, былі падзелены паміж трыма дыяцэзіямі — Віленскай, Пінскай і Ломжынскай. Найбольшая частка вернікаў пражывала ў першых дзвюх. Згодна з кацкардатам паміж Польшчай і Святым прастолам аб каталіках непаляках у Полыпчы, заклю-
чаным 10 лютага 1925 г., Віленскай дыяцэзіі надаваўся статус метраполіі.
Узмацненню пазіцый каталіцкай канфесіі на тэрыторыі Заходняй Беларусі, якія значна пахіснуліся пасля таго як гэтыя землі ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі, служыла рэвендыкцыя. Аснову гэтай палітыкі складаў зварот культавых будынкаў, зямель, якія раней належалі каталікам, але былі перададзены праваслаўнай царкве. Барацьба паміж каталіцкім і праваслаўным духавенствам за карыстанне культавымі будынкамі праходзіла на працягу ўсяго міжваеннага перыяду. У 1930 г. ксяндзы ўзбудзілі судовую справу аб рэвендыкцыі 500 праваслаўных цэркваў. Па рашэнні суда 300 з іх былі пераўтвораны ў каталіцкія храмы [53. С. 68]. Але акрамя цывілізаванага шляху вырашэння праблемы нярэдка назіраліся выпадкі гвалтоўнага захопу храмаў, як, напрыклад, Мазельскай царквы ў Ваўкавыскім павеце. Ксёндз-пробашч рымска-каталіцкай парафіі Кардэль папрасіў царкоўнага старасту адчыніць храм на прадмет яе агляду. Як толькі гэта было зроблена, душпастар абвясціў, што царква становіцца ўласнасцю каталіцкага касцёла. Ён загадаў групе парафіян, якія загадзя сабраліся каля царквы, прыступіць да разбурэння іканастасу. Скаргі праваслаўных асоб і вернікаў, накіраваныя мясцовым паліцэйскім уладам, затым старасце, нарэшце, у Міністэрства веравызнанняў, аказаліся безвыніковымі [54. С. 49].
Адабранне праваслаўных храмаў не насіла характару дзяржаўнай неабходнасці ці задавальнення рэлігійных патрэб насельніцтва іншага веравызнання. Факты паказваюць, што большасць з адабраных цэркваў заставалася амаль без выкарыстання альбо абслугоўвала невялікую колькасць веруючых рымска-каталіцкага веравызнання. У той жа час сотні і тысячы праваслаўных былі пазбаўлены малітоўных дамоў. Да чэрвеня 1936 г. у беларускіх паветах Полыпчы ў касцёлы было пераўтворана больш за 1300 праваслаўных храмаў [52. С. 116],
Такая палітыка садзейнічала хуткаму павелічэнню колькасці касцёлаў. Гэту тэндэнцыю пацвярджаюць даныя Пінскай дыяцэзіі. Калі ў 1915 г. тут налічвалася 55 парафіяльных касцёлаў, то ў 1925 іх колькасць дасягнула 97, а ў 1935 г. — 130. Колькасць капліц складала адпаведна 97, 111 і 136. Па архіўных даных, на 1 студзеня 1937 г. усяго на заходнебеларускіх абшарах дзейнічалі 5480 парафій, аб'яднаных у 48 дэканатаў. У Віленскі гарадскі дэканат уваходзілі 46 касцёлаў, якія налічвалі 147 990 вернікаў, у Брэсцкі —
адпаведна 11 і 21 316, у Берастовіцкі -10 і 18 420, у Драгічынскі — 12 і 23 302, у Гродзенскі 19 і 42 973, у Кобрынскі — 7 і 10 110, у Лідскі — 21 і 78 478, у Ашмянскі — 19 і 63 933, у Пружанскі — 7 і 12 394.
Рымска-каталіцкая царква мела вялікія штаты. Напрыклад, у Віленскай дыяцэзіі ў 1931 г. налічвалася 725 чал., у тым ліку 2 архіепіскапы, 12 членаў капітула, 8 служачых курыі, 9 выкладчыкаў рэлігійных вучэбных устаноў, 331 служыцель культа, 88 рэктараў філіяльных касцёлаў, 97 вікарыяў, 158 навучэнцаў рэлігійных вучэбных устаноў, 20 манашак. Штаты Пінскай дыяцэзіі складалі 345 чал. [55. С. 107]. Такая колькасць каталіцкага духавенства патрабавала вялікіх сродкаў. Таму з агульнай сумы грошай, якія адпускаліся на ўтрыманне канфесій, большая частка ішла на фінансаванне касцёла. Напрыклад, у 1937/38 фінансавым годзе з агульнай сумы ў 22 351 тыс. злотых на ўтрыманне рымска-каталіцкай царквы адпускалася 19 908.
3 першых дзён жыцця .ў новых умовах у беларускіх каталіцкіх парафіях пачалася работа па выцясненні беларускай мовы. Многія прадстаўнікі польскага касцёла вельмі варожа адносіліся да ўсяго беларускага, у тым ліку і да ўжывання насельніцтвам роднай мовы. Напрыклад, ксёндз С.Мацяевіч, інспектуючы беларускую сярэднюю школу ў Барунах, настаўляў вучняў: “Кулька ў лоб кожнаму, хто будзе чытаць беларускія кніжкі” [38. С. 32]. Нават не верыцца, што гэта гаварылася вуснамі свяшчэннаслужыцеля.
Наступленне на беларускі каталіцкі рух узмацнілася пасля заключэння 10 сакавіка 1925 г. канкардата паміж Полыпчай і Ватыканам аб каталіках непаляках у Польшчы. Параграфы 12 і 19 гэтага пагаднення прадугледжвалі ўжыванне беларускай мовы ў набажэнствах і катэхізацыі дзяцей з дазволу польскага епіскапату. 3 пратэстам супраць названых параграфаў выступілі ксёндз Ф.Абрантовіч, прафесар Віленскай семінарыі Я.Рэшаць, пробашч з Жодзішак В.Гадлеўскі, пасол у польскім Сойме А.Станкевіч. Супраць такой палітыкі выступіў і ўрад БНР на чале з В.Ластоўскім. На жаль, ён не меў дыпламатычных зносін з Ватыканам і пратэст застаўся без адказу. Хаця ў тагачасных абставінах гэтая акцыя не магла даць пазітыўных вынікаў, але яна заставалася прыкладам разумення беларускімі каталіцкімі свяшчэннаслужыцелямі вялікай небяспекі паланізацыі насельніцтва ў далейшым [56. С. 60].
Згодна з распараджэннем міністра грамадскай асветы ад 2 лістапада 1926 г. рымска-каталіцкая рэлігія аб’яўлялася
абавязковай для вывучэння ва ўсіх школах. Яе выкладанню надавалася вялікая ўвага як з боку ўлад, так і з боку польскага каталіцкага епіскапата. Першы польскі Сінод запісаў у сваёй пастанове: “Ксяндзы, выкладаючы рэлігію ў школах, павінны памятаць аб тым, што давераную ім моладзь павінны вучыць не тоЛькі ісцінам веры, але перш за ўсё выхоўваць у каталіцкім духу” [55. С. 108]. У 1938 г. ваўсіх школах Заходняй Беларусі на вывучэнне рэлігіі адводзілася па дзве гадзіны ў тыдзень.
Бадай у кожным горадзе Заходняй Беларусі выдаваліся каталіцкія газета, часопіс альбо рэлігійны лісток. У 1935 г. выходзіла 262 перыядычныя выданні, праз якія беларускае каталіцкае духавенства несла да вернікаў свае ідэі. Шэраг гэтых газет і часопісаў выходзіў на беларускай мове. 3 кожным годам заваёўвала чытачоў газета “Беларуская крыніца”, друкаваны орган Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (БХД). Першы яе нумар убачыў свет 8 кастрычніка 1917 г. у Петраградзе, а з верасня 1919 г. па ліпень 1940 г. газета выходзіла ў Вільні. Яна настойліва вяла работу па кансалідацыі беларусаў-каталікоў і беларусаў-праваслаўных як членаў адной нацыі, народа ў процівагу ўстарэлай канцэпцыі, паводле якой лічылася, што ўсе праваслаўныя — рускія, а каталікі — палякі, выступала за шырокае выкарыстанне беларускай мовы ў грамадскім жыцці, выкананне на ёй набажэнстваў у цэрквах і касцёлах. Патрыятычная накіраванасць газеты і крытычная ацэнка дзейнасці польскіх улад часта выклікалі незадаволенасць апошніх. Толькі ў першай палове 20-х гт. газета 9 разоў канфіскоўвалася і 17 разоў прыцягвалася да судовай адказнасці, а за ўвесь перыяд выдання ў Вільні яе 3 разы закрывалі і 58 нумароў было канфіскавана [32. С. 375 — 376].
КНІГІ ОНЛАЙН
