Канфесіі на Беларусі
(к. XVIII — XX ст.)
Выдавец: Экаперспектыва
Памер: 340с.
Мінск 1998
Выхаванню павагі да сваіх продкаў, каранёў служыла традыцыя штогод вясной і ў пачатку лета наведваць мізары (могілкі). У 1938 г. толькі на тэрыторыі трох ваяводстваў — Віленскага, Навагрудскага і Беластоцкага — знаходзілася 68 мізараў. Напярэдадні праводзілася добраўпарадкаванне магіл. Пры наведванні мізараў чыталіся малітвы — адна за родзічаў і адна альбо дзве за душы ўсіх пахаваных.
Аднак рэлігійнае адраджэнне татар-мусульман Заходняй Беларусі прыпынілі падзеі 17 верасня 1939 г. Рэпрэсіі не абышлі і маленькую мусульманскую канфесію. Яе вернікі і свяшчэннаслужыцелі сталі ахвярамі рэпрэсіўнай машыны. Толькі ў Слонімскай абшчыне за 1939 — 1940 гг. былі арыштаваны 24 чал.
Новы перыяд у жыцці ўсіх канфесій пачаўся пасля верасня 1939 г. Народны сход, які праходзіў 28 — 30 кастрычніка, аб’явіў савецкую ўладу ў Заходняй Беларусі. Ён дэклараваў распаўсюджванне на данай тэрыторыі ўсіх законаў СССР, у тым ліку і аб рэлігійных культах, канфіскацыі і нацыяналізацыі манастырскіх зямель. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР з 20 красавіка 1940 г. рэгістрацыя актаў грамадзянскага стану (нараджэнні, смерці, шлюбы, раз-
воды і г.д.) перадаваліся выключна органам ЗАГСа. Грамадзянскія акты, зарэгістраваныя пасля гэтага тэрміну служыцелямі культаў, аб’яўляліся несапраўднымі.
Рэпрэсіі духавенства, вернікаў суправаджаліся разгортваннем атэістычнай прапаганды. Толькі з сакавіка па жнівень 1940 г. лектарамі Цэнтральнага савета СВБ БССР было прачытана 342 лекцыі на атэістычныя тэмы. Перад насельніцтвам выступалі лепшыя прапагандысцкія сілы: 72 прафесары, дацэнты і навуковыя работнікі АН БССР, Беларускага дзяржаўнага універсітэта, Мінскага медінстытута. Спецыяльна для заходніх абласцей пачалося выданне масавай антырэлігійнай літаратуры, арганізоўваліся атэістычныя радыёперадачы.
Як бачна, рэлігійнае жыццё насельніцтва Заходняй Беларусі праходзіла ва ўмовах прыярытэтнага развіцця польскага касцёла, хаця ўлады II Рэчы Паспалітай стваралі бачнасць роўнасці ўсіх канфесій. Нягледзячы на спецыфіку, такіх грубых парушэнняў правоў вернікаў, якія назіраліся ва ўсходняй частцы, не было. Да верасня 1939 г. усе канфесіі знаходзіліся ў добрым арганізацыйным стане, кожны чалавек меў магчымасць спавядаць любую рэлігію альбо быць атэістам. Пасля ўстанаўлення савецкай улады пачалася палітыка вынішчэння рэлігійнай свядомасці з жыцця народа. Яна суправаджалася рэпрэсіямі духавенства і вернікаў, узмацненнем атэістычнай прапаганды. Але за кароткі тэрмін, да пачатку нямецкай акупацыі, уладам не ўдалося дабіцца значных зрухаў у атэізацыі грамадства. Сярод насельніцтва працягвалі захоўвацца рэлігійныя традыцыі, а разам з імі ў складаных умовах ідэалагічнага наступсгва працягвалі жыццё канфесіі.
5.3. РЭЛІПЙНАЕ ЖЫЦЦЁ Ў ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ
Складаным і супярэчлівым перыядам у жыцці ўсіх канфесій з’явіліся гады Вялікай Айчыннай вайны. Праводзячы генацыд і рабаванне беларускага народа, нямецкія акупацыйныя ўлады распрацавалі сваю палітыку ў адносінах да канфесій. Яна заключалася ў тым, каб цалкам адрадзіць дарэвалюцыйную ролю царквы ў жыцці насельніцтва. 3 гэтай мэтай забаранялася працаваць па нядзельных днях. Парушальнікі дадзенага загаду падвяргаліся штрафам і нават расстрэльваліся. Насельніцтву прадпісвалася ўсе
рэлігійныя святы адзначаць па старым стылі, у кожным доме мець іконы, насіць на шыі крыжы, хрысціцца перад і пасля прыняцця ежы. Усе раней здзейсненыя грамадзянскія акты аб’яўляліся несапраўднымі. Гэта ў першую чаргу тычылася рэгістрацыі дзяцей, вянчанняў, смерці. Насельніцтва абавязвалася праводзіць іх па рэлігійных абрадах. Такая тактыка мела на мэце заваяваць сімпатыі насельніцтва, выкарыстаць царкву ў антысавецкай прапагандзе.
Нямецкія акупацыйныя ўлады не перашкаджалі адкрыццю храмаў, у першую чаргу праваслаўных, якія былі закрыты ў перадваенныя часы. Больш таго, калі-нікалі іх прадстаўнікі нават прысутнічалі пры адкрыцці цэркваў, аб чым паведамляў калабарацыянісцкі друк. Пасля доўгіх гадоў руйнавання святыняў самі вернікі ініцыіравалі іх аднаўленне. У некаторых месцах для каардынацыі дзеянняў ствараліся спецыяльныя будаўнічыя камітэты. Рэлігійнае жыццё абуджалася з кожным днём, што добра бачна на прыкладзе Мінска. У дзень уступлення немцаў у сталіцу, 28 чэрвеня 1941 г., вернікі знёслі замок і ўвайшлі ў Свята-Аляксандра-Неўскую царкву на ваенных могілках, якая была закрыта ў лютым 1938 г. Шостага ліпеня тут адбылася першая літургія. Праз месяц, 4 жніўня 1941 г., пачалася служба ў царкве св.Марыі Магдаліны на Старажоўскіх могілках. 17 жніўня адкрыўся СпасаПраабражэнскі манастыр і ў яго галоўным храме адбылася першая служба. 2 лістапада аднавіліся набажэнствы ў драўлянай Свята-Казанскай царкве, дзе да гэтага знаходзіўся клуб глуханямых. У снежні пачала дзейнасць СвятаЕкацярынінская царква [22. С. 25]. Такая з’ява назіралася ва многіх месцах Беларусі, дзе пасля рэстаўрацыі і асвячэння пачыналі дзейнасць раней закрытыя храмы. Яны збіралі мноства людзей, якія маліліся за сваё жыццё і жыццё сваіх блізкіх, успаміналі продкаў. Вярталіся да душпастырскай дзейнасці ўцалелыя ад бальшавіцкіх рэпрэсій свяшчэннаслужыцелі. У малітвах і пропаведзях яны неслі суцяшэнне ў душы вернікаў. За першы год акупацыі ў Мінскай епархіі адкрыліся 120 прыходаў [72. С. 211],
Нямецкія ўлады рабілі стаўку на стварэнне аўтакефаліі, незалежнай ад Маскоўскай патрыярхіі. Абавязковай умовай рэлігійнага жыцця з’яўлялася беларуская мова. Свяшчэннаслужыцелі павінны былі быць беларусамі.
Стварэнне ў другі раз беларускай аўтакефальнай царквы ў складаных умовах вайны лажылася на плечы 74гадовага архіепіскапа Панцеляймона і епіскапа Бенедыкта, якія на пачатак вайны заставаліся пражываць у
Жыровічах. Экзарх заходніх абласцей Украіны і Беларусі Мікалай у той час знаходзіўся ў Маскве і з ім сувязь не падтрымлівалася.
Яшчэ ў 20-я іт. Панцеляймон не падтрымаў ідэю стварэння праваслаўнай аўтакефальнай царквы ў Польшчы, за што доўгія гады знаходзіўся на пакоі ў Жыровічах. Ён і зараз не жадаў самастойнасці, аддзялення беларускай царквы ад Маскоўскай патрыярхіі. Аб гэтым сведчаць далейшыя дзеянні архіепіскапа. На такіх пазіцыях знаходзіўся і Бенедыкт, які быў абавязаны сваёй кар’ерай Панцеляймону. У другой палове верасня 1941 г. епіскап прыехаў з Жыровіч у Мінск, дзе адбылася яго сустрэча з кіраўніком Мінскай акруговай управы Р.Астроўскім, на якой абмяркоўваліся пытанні арганізацыі рэлігійнага жыцця. 6 кастрьгчніка Панцеляймон у сане мітрапаліта Мінскага і ўсея Беларусі ўзначаліў БПЦ. 23 лістапада 1941 г. у Жыровіцкім манастыры адбылася епіскапальная хіратонія архімандрыта Філафея (Нарко), які праходзіў царкоўную службу ў Варшаве. Ён атрымаў тытул епіскапа Слуцкага, вікарыя Мінскай епархіі. 30 лістапада мітрапаліт Панцеляймон і епіскап Філафей пераехалі з Жыровіч на пастаяннае месцажыхарства ў Мінск.
Для вырашэння неадкладных спраў у сакавіку 1942 г. адбыўся скліканы мітрапалітам Сабор епіскапаў, які разгледзеў і зацвердзіў праект статута Беларускай праваслаўнай аўтакефальнай царквы. Статутам прадугледжвалася адкрыццё шасці епархій: Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Навагрудскай і Смаленскай. На кожную з іх былі прызначаны епіскапы. Мінскую епархію ўзначаліў мітрапаліт Панцеляймон, якому быў нададзены тьпул “Мітрапаліт Мінскі і ўсея Беларусі, свяшчэнна-архімандрыт Жыровіцкай Свята-Успенскай абіцелі”. Заступнікам мітрапаліта быў абраны епіскап Філафей, які жыў у Мінску [19. С. 274],
Тым не менш Сабор не абвясціў аўтакефалію Беларускай царквы. Прычына была ў тым, што Панцеляймон заставаўся стаяць на пазіцыях падтрымкі Рускай Праваслаўнай Царквы, праводзіў службы на рускай мове, дэманструючы гэтым адданасць Маскве. Правядзенне набажэнстваў не па-беларуску мітрапаліт тлумачыў тым, што мовай гарадскога насельніцтва з’яўляецца руская. Таму 2 чэрвеня 1942 г. нямецкія ўлады адхілілі Панцеляймона ад кіравання царкоўнымі справамі і адправілі ў быўшы манастыр у Лядах Смалявіцкага раёна. На зіму немцы перавезлі яго ў Вілейку, дзе мітрапаліт жыў пад наглядам нямецкай ваеннай паліцыі. Толькі 16 красавіка 1943 г. Панцеляймону дазволілі
вярнуцца ў Мінск. Адбылося гэта пасля таго, як у Мінску 30 жніўня — 2 верасня 1942 г. прайшоў Усебеларускі царкоўны Сабор, які абвясціў аб утварэнні Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы (БАПЦ). Падрыхтоўчая работа па яго скліканні праводзілася пад кіраўніцтвам заступніка мітрапаліта епіскапа Магілёўскага і Мсціслаўскага Філафея. Ён таксама не быў прыхільнікам аўтакефаліі і пастаянна спасылаўся на неправамочнасць прымаць рашэнні без ведама Панцеляймона. I толькі калі 29 жніўня мітрапаліт пісьмова даручыў старшынстваваць на Саборы, пытанне аб зрыве яго правядзення адпала.
На абмеркаванне Сабора было вынесена двапытанні: аб’яўленне аўтакефаліі і зацвярджэнне статута БАПЦ. Сярод заслуханых рэфератаў цікавасць прадстаўляў даклад протаіерэяЯ. Балая “Царкоўна-кананічныя асновы аўтакефаліі”. У ім аўтар раскрыў формы аўтакефальнага царкоўнага жыцця, паказаў наяўнасць у Беларусі неабходных умоў для ўвядзення аўтакефаліі. У зацверджаным статуце адзначалася, што “кананічнае аб’яўленне аўтакефаліі паследуе пасля прызнання яе ўсімі аўтакефальнымі праваслаўнымі цэрквамі” [19. С. 280].
Пакуль працягвалася барацьба па вызначэнні далейшага шляху развіцця праваслаўнай царквы Беларусі, на месцах наладжвалася работа новых прыходаў, цэркваў. Вялікай падзеяй для вернікаў акупіраванага Полацка з’явілася аднаўленне набажэнстваў у Сафійскім Саборы, якія працягваліся да лета 1944 г. [73. С. 73]. У 1943 г. у Мінску распачаў дзейнасць Свята-Духаў мужчынскі манастыр. Адкрываліся не толькі раней працаваўшыя цэрквы. У некаторых мясцінах удавалася ўзвесці новыя храмы. Дзякуючы намаганням протаіерэя І.Голуба ў 1943 г. была пабудавана новая царква ў Козарава.
На пачатак 1945 г. колькасць цэркваў на Беларусі дасягнула 1044, па іншых звестках — 1093 [74. С. 38]. Яны збіралі вялікую колькасць вернікаў, сярод якіх налічвалася шмат падлеткаў. Вельмі часта адразу пасля царкоўнай службы акупацыйныя ўлады праводзілі сходы, на якіх абмяркоўваліся бягучыя пытанні.
Фашысцкія захопнікі не толькі дазвалялі адкрываць цэрквы, але і спальвалі іх, як толькі даведваліся аб сувязях вернікаў прыхода з партызанамі. Такая трагедыя адбылася ў кастрычніку 1943 г. у в.Доры Валожынскага раёна. Наляцеўшыя карнікі забілі 106 чал., з іх 26 загналі ў царкву і спалілі разам з храмам.
КНІГІ ОНЛАЙН
